Koen Haegens
Wordt de hele wereld stiekem vanuit een Zwitserse toren bestuurd? Op zoek naar de waarheid achter een van de meest hardnekkige complottheorieën.
Op de kop af een jaar geleden krijg ik een verontrustende reactie doorgestuurd. De lezer mailt over ‘choquerend nieuws waarover ik volgens mij nooit iets in uw krant heb gelezen’. Hij doelt op ‘de vrijstaat Baselse Bank of International Settlements (BIS) en wat daaronder schuilgaat’. Waarom besteden wij daar geen aandacht aan?
Is dit een oprechte tip van een bezorgde burger? Of de zoveelste samenzweringstheorie? Wie de financiële sector volgt, weet dat dat een dunne scheidslijn is. Het gáát in de wereld van de haute finance ook daadwerkelijk om geld en macht. In de tien jaar sinds het uitbreken van de crisis hebben we geleerd dat bankiers in het geheim sjoemelden met Libor-rentes en grondstofprijzen.
Alsof het volleerde alchemisten zijn, grepen centrale bankiers naar de geldpers om de kwakkelende economie erbovenop te helpen. En steeds weer brachten financiële markten in hun paniek democratisch gekozen regeringen in het nauw. Nu is het de beurt aan Italië, waar de coalitie van twee populistische, eurosceptische partijen nog voor haar aantreden onder vuur kwam te liggen.
Wie wordt daar niet wantrouwend van? Ik wel. Maar ik merk ook dat er een punt is waar gezonde scepsis omslaat in wilde paranoia. Voor je het weet sta je hoofdschuddend naar de ‘chemtrails’ te staren die vliegtuigen achterlaten in de lucht. Of geloof je oprecht dat de Verenigde Staten zelf achter de aanslagen van 9/11 zitten (nee, ik noem geen namen).
De vraag waarmee ik blijf worstelen, is waar onze absurde financiële realiteit ophoudt en de fantasie begint. Er is wat dat betreft één hardnekkig gerucht dat de kroon spant. Volgens de mensen die dat verspreiden, komen alle misstanden in de financiële sector niet voort uit een chaotische optelsom van perverse prikkels, inhalige individuen en op winst beluste organisaties met tegenstrijdige belangen. Zij zien juist een glashelder patroon. Dat hele, grillige wereldje zou aangestuurd worden door een oppermachtige organisatie. Die kent een strikte hiërarchie, een lange geschiedenis en zelfs een vaste uitvalsbasis: het Zwitserse stadje Basel. Inderdaad: de Bank voor Internationale Betalingen (BIB). Ook wel de ‘bank der centrale banken’ genoemd.
‘De BIB is het ongecontroleerde, monopolistische, ultra-elitaire machtscentrum in deze wereld’, vatte theatermaker George van Houts het met De Verleiders samen in zijn succesvolle voorstelling Door de bank genomen, die de afgelopen jaren meer dan honderdduizend bezoekers trok. (Oké, hij is één van die mensen die in zijn nieuwe voorstelling 9/11 een complot noemt.)
Zeldzaam populair werd vorig jaar een interview op YouTube met een Nederlander die naar eigen zeggen werkzaam was in de financiële sector. Hij beschrijft die wereld als een strak georganiseerde piramide. Helemaal aan de top staat de BIB. Die deelt de orders uit, ‘en van daaruit gaat het het hele systeem in en wordt het uitgevoerd’. Halverwege de miljoenen keren bekeken video barst de man plotseling in tranen uit. Met collega-bankiers woonde hij satansmissen bij, biecht hij op, inclusief drank, naakte vrouwen en kinderoffers. ‘Dat was voor mij het breekpunt. Ik kon het niet.’
Op internet stuit ik al jaren op spectaculaire verhalen over de bij het grote publiek onbekende BIB. Het ‘Vaticaan van de haute finance’, zoals het Duitse weekblad Der Spiegel de bank noemde, wordt daarin beschreven als een vrijhaven die onaantastbare immuniteit geniet. Inclusief eigen politiedienst. De organisatie zou bovendien de goudprijs manipuleren. ‘Goud is voor centrale bankiers wat de zon is voor vampiers’, legt een artikel op RT (voorheen Russia Today) uit. ‘Ze zijn er als de dood voor, maar op een bepaalde manier fascineert het ze ook.’
Allemaal onzin? Dat lijkt te makkelijk. De antisemitische walm valt bij veel van de theorieën over de BIB moeilijk te negeren. Maar van sommige beweringen, zoals de goudmanipulatie, weet ik dat ze in elk geval een kern van waarheid bevatten. De BIB coördineerde in de jaren zestig de zogenoemde London gold pool. Acht landen spraken toen af om de koers van de dollar en de pond te steunen ten opzichte van de goudprijs. Doel was het naoorlogse systeem van Bretton Woods, waarbij de dollar inwisselbaar was voor goud, te redden.
Dat opzetje mislukte. Aanwijzingen dat de BIB ook vandaag de dag de goudprijs stuurt, zijn er bovendien niet. Maar toch: is het niet verstandig om, zoals de lezer suggereerde, in elk geval eens serieus te kijken naar wat die Baselse bank nou precies is en doet? Ik besluit dat het tijd is voor een bezoek.
Seintje
Dat blijkt nog niet zo eenvoudig. Een telefoontje, drie herinneringsmails en vijf weken later volgt eindelijk een reactie. Een naamloze voorlichter bedankt me voor mijn interesse in de BIB. Helaas staat op dit moment geen persbijeenkomst op de agenda, ‘maar we sturen u een seintje zodra we er een plannen’.
In de tussentijd lees ik meer over de omstreden wortels van de BIB. Volgens sommige websites gaat hierachter vanaf het prille begin de Joodse bankiersfamilie van de Rothschilds – favoriet bij complotdenkers – schuil. Elders heet het dat de bank een cruciaal onderdeel is van het meesterplan van een Anglo-Amerikaanse geldelite die de Tweede Wereldoorlog ontketende – Hitler speelde blijkbaar slechts een bijrol.
Het blijkt iets anders te liggen. Opgericht in 1930 op initiatief van Reichsbank-president Hjalmar Schacht en diens Britse collega Montagu Norman, lag de oorspronkelijke taak van de BIB in het faciliteren van de Duitse herstelbetalingen na de Eerste Wereldoorlog. Al snel groeide de organisatie uit tot dé ontmoetingsplek voor centrale bankiers. De Tweede Wereldoorlog brak uit, Europa stond in brand, maar in Basel draaiden de financieel-economische raderen door als vanouds.
Die onverstoorbaarheid leidde tot de zwartste bladzijde uit de geschiedenis van de bank. Direct na de Duitse annexatie van Tsjechoslowakije volgde het verzoek om de nationale goudvoorraad over te dragen aan de Reichsbank. De BIB gehoorzaamde gedwee, op strikt formele gronden. ‘Tijdens de oorlog werd de BIB de facto een branche van de Reichsbank; ze accepteerde geplunderd nazi-goud en voerde valutatransacties uit voor nazi-Duitsland’, oordeelt de Britse journalist Adam LeBor in zijn BIB-biografie Tower of Basel.
Tachtig jaar later zijn de centrale bankiers nog altijd kind aan huis in Basel. ‘Het is de lijm die de broederschap bij elkaar houdt’, citeerde persbureau Bloomberg een Britse voormalige centraal bankier. Elke twee maanden vliegen ze naar Zwitserland voor overleg. Namens Nederland is Klaas Knot aanwezig. Tijdens het diner op zondagavond, op de achttiende verdieping van het BIB-hoofdkwartier, bevindt hij zich in gezelschap van de machtigste mannen van de wereldeconomie, van ECB-president Mario Draghi tot Jerome Powell van de Amerikaanse Federal Reserve. Onder het genot van een, naar verluidt, superieur glas wijn nemen zij in alle beslotenheid de laatste ontwikkelingen door. Notulen zijn er niet. Evenmin wordt er een agenda of presentielijst vrijgegeven.
Dat voedt speculaties. ‘De duistere geschiedenis van de geheime bank die de wereld leidt’, luidt de spectaculaire ondertitel van LeBors boek over de BIB. Maar die geheimzinnigheid hoort ook bij het vak van centraal bankier. Eén ongelukkig signaal dat uitlekt, en de obligatie- en aandelenkoersen schieten alle kanten op. Tegelijkertijd hebben ze grote behoefte aan onderling overleg en afstemming. De jaarlijkse conferentie in de bergen van Jackson Hole in de Verenigde Staten voorziet daarin, net als het World Economic Forum in Davos, de tweejaarlijkse IMF-vergaderingen en topontmoetingen als die van de G20. Dankzij die terugkerende bijeenkomsten vormen de centrale bankiers een hecht, mondiaal gezelschap dat elkaar door en door kent. Maar alleen in hun eigen Basel zijn ze echt onder elkaar. Zonder politici of ceo’s van grote bedrijven.
Daar komt bij dat niet elke centrale bank zomaar lid mag worden van de BIB. Op dit moment zijn er zestig aangesloten. De bank kent een soort liberale ballotage, waardoor veel Afrikaanse en Midden-Aziatische landen niet vertegenwoordigd zijn. Dat maakt het allemaal extra besloten, maar het zorgt wel dat er minder stoorzenders aan tafel zitten. Een verademing vergeleken met sommige andere internationale fora – denk aan het gekibbel tussen Trump en de andere wereldleiders tijdens de recente G7-top in Canada.
Toonaangevend
Na de zomervakantie lijkt er plotseling vaart te komen in mijn Baselse plannen. Ik kan langskomen voor gesprekken met de historicus van de bank en een van haar toonaangevende onderzoekers, Hyun-Song Shin. Interessant, want al jaren voor de crisis publiceerde de BIB het ene na het andere alarmerende rapport over de groeiende schuldenberg, rammelende kredietbeoordelaars en misstanden op de Amerikaanse huizenmarkt. Al die documenten zijn trouwens, heel transparant, vrijelijk te lezen voor de buitenstaander. Maar ik heb te vroeg gejuicht. De econoom kampt met een overvolle agenda. Blijft over de historicus, die ik slechts off the record mag spreken, dus zonder te citeren. Op de vraag waarom dat nodig is bij een gesprek over het verre verleden, volgt een afgemeten reactie. ‘Maar een paar mensen bij de BIB mogen on the record spreken.’
Terug naar de BIB en haar invloed. Was de BIB enkel een informele praatclub annex denktank voor centrale bankiers, dan waren de complottheorieën misschien wel in vergetelheid geraakt. Maar zoals gezegd: een deel van de BIB-beschuldigingen bevat ergens in de verte een kern van waarheid. ‘One bank to rule them all’, luidt de duistere, aan Tolkiens Lord of the Rings ontleende titel van een van de vele BIB-profielen. De invloed van de organisatie is sinds de crisis daadwerkelijk fors toegenomen. Via talloze overleggroepen ontwerpt de BIB internationale standaarden voor banken, verzekeraars en andere financiële instellingen. Jaarlijks organiseert het instituut 350 bijeenkomsten met in totaal meer dan twaalfduizend bezoekers.
Het bekendst is het Baselse bankencomité. Dat is onder meer verantwoordelijk voor de minimale eisen rond het eigen vermogen, waar concerns als ING en Rabobank zich aan moeten houden. Maar maakt dat de BIB oppermachtig? Uiteindelijk beslissen gekozen politici hierover, benadrukt een betrokkene. Dat betekent niet dat Basel geen belangrijk werk doet. Een ingewijde die ik erover spreek, vergelijkt het met de arbeid van een loodgieter: even onzichtbaar als cruciaal om het financiële systeem te laten functioneren.
Het geld waarmee al deze activiteiten gefinancierd worden, komt van de derde BIB-pijler. Zij is de huisbankier van de centrale banken. Stel, een land wil de eigen munt een duw in de rug geven door steunaankopen. Gewone, commerciële banken zijn al gauw te klein om zo’n transactie uit te voeren. Bovendien willen centrale banken vaak niet ‘gezien’ worden in de markt. Dat wekt immers de indruk dat er iets aan de hand is. De BIB is in zo’n situatie de ideale tussenpersoon. Het legt de Baselse bank geen windeieren. In 2017 maakte de BIB omgerekend bijna 1 miljard euro winst, een verdubbeling ten opzichte van het jaar ervoor. Daar profiteren de aandeelhouders van, waaronder DNB. Maar nee, in tegenstelling tot nog weer zo’n gerucht kent de BIB geen mysterieuze private aandeelhouders meer. De laatsten zijn begin deze eeuw gedwongen uitgekocht.
Koperkleurig
Staande aan de voet van het koperkleurige hoofdkwartier heeft de BIB inderdaad iets weg van de toren van Babel, zoals Pieter Bruegel die ooit schilderde. Het is bijna een jaar na mijn eerste contactverzoek, en eindelijk ben ik in Zwitserland. Bij de oprichting van de BIB ging Amsterdam even rond als vestigingsplaats. Het werd het nog veel bescheidener Basel. Hier kon zelfs Alan Greenspan, in zijn tijd de celebrity onder de centrale bankiers, in alle rust langs de middeleeuwse huisjes met hun rood geverfde kozijnen en snoezige luiken kuieren. Toen de BIB in de jaren zeventig een nieuw, hoger kantoor wenste, was daarvoor naar goed Zwitsers gebruik een lokaal referendum nodig.
De ontvangst is, alle eerdere ruis ten spijt, allerhartelijkst. Het is dezelfde maandagochtend dat de nieuwe regeringscoalitie in Italië lijkt te zijn mislukt. Op de financiële markten heerst grote onrust, maar op de persbijeenkomst van de BIB wordt de dreigende hervatting van de eurocrisis niet één keer genoemd. In plaats daarvan gaat het over de BIB-comités met hun ontelbare afkortingen, van GEM tot FSB. En de sprekers geven – off the record, uiteraard – hoog op van de nauwe contacten tussen de toonaangevende centrale bankiers die sinds jaar en dag in dit gebouw worden gesmeed. Daardoor hebben ze als het erop aankomt, zoals in 2008 toen de crisis uitbrak, slechts een enkel telefoontje nodig om gezamenlijk de dreigende chaos te lijf te gaan.
De afgelopen maanden heb ik het ene na het andere stuk gelezen dat de BIB beschrijft als een ‘monetaire superstaat’. Maar van openlijk tentoongestelde rijkdom of machtsvertoon is geen sprake. Het gebouw oogt sober, met zijn ruwe stenen muren en zware houten deuren. De medewerkers gedragen zich meer als Zwitserse horlogemakers dan als masters of the universe. Hier een kwart procent erbij, daar de regels iets opschroeven en de economie loopt weer soepel.
Waarom dan zo geheimzinnig? Werkt de bank met die houding niet zelf de samenzweringstheorieën in de hand? Ik ontdek dat dat dilemma ook binnen de BIB zelf speelt. Tijdens de lunch en bij de achtergrondgesprekken de volgende dag geeft iedereen hoog op van het informele, vertrouwelijke karakter. Juist doordat er geen notulen vrijgegeven worden, kunnen de centrale bankiers hier vrijuit discussiëren. Het alternatief is een rits statements die opgedreund worden van papier. Van zulke vergaderingen zijn er al meer dan genoeg op de wereld.
Tegelijkertijd beseffen de gesprekspartners maar al te goed dat de tijdsgeest om transparantie schreeuwt. Voor achterkamertjesoverleg door technocraten die zichzelf politiek neutraal achten is steeds minder begrip. Critici wijzen er bovendien op dat de centrale bankiers sinds de crisis een steeds grotere rol zijn gaan spelen in de wereldeconomie. Vraagt die toegenomen macht niet om verantwoording? Na de Federal Reserve publiceert nu ook de Europese Centrale Bank notulen van haar topoverleggen, ook al zijn die opgesteld in de meest algemene bewoordingen. Basel weigert dat.
Da Vinci Code
Als laatste besloten bastion, waar de centrale bankiers tegelijkertijd eigenaar, bestuurslid én klant zijn, ligt het voor de hand dat de BIB populair zal blijven bij complotdenkers. Maar het hoge Da Vinci Code-gehalte is niet de enige oorzaak, besef ik als ik aan het einde van de middag met de lift naar de bovenste etage van het gebouw wordt gebracht. De zaal van waaruit de centrale bankiers, boven hun tweemaandelijkse diner, de wereld zouden besturen, valt me tegen. Niks geen gouden kroonluchters of andere tierelantijnen. In plaats daarvan ademt de ronde ruimte de geest van vervlogen tijden: het plafond is pikzwart, de muren wit, het hoogpolige tapijt donkerbruin.
Toch voldoet dit plaatje aan een fundamentele behoefte. ‘In de wereld van de complotdenker’, schrijft journalist Maarten Reijnders in zijn boek Complotdenkers, ‘is er geen ruimte voor toeval en gebeurt er niets zonder reden.’ Nog een kenmerk volgens onderzoekers: hoe minder grip mensen voelen op wat er om ze heen gebeurt, hoe groter de behoefte om samenzweringen te zien. Wat is er ongrijpbaarder dan de financiële sector? En wat maakt die sector overzichtelijker dan het beeld van een strak georganiseerde pikorde? Met aan top deze toren in Basel, waar het selecte gezelschap heren in krijtstreeppak vanaf hun eettafels uitkijken tot voorbij het slaperige stadje, naar Frankrijk en de donkergroene heuvels van het Zwarte Woud?
‘De aanhangers van complottheorieën gaan te ver in hun behoefte om lijn aan te brengen in de chaos om ons heen’, beaamt hoogleraar Daniël Mügge van de Universiteit van Amsterdam, als ik hem er een week later naar vraag. Hij onderzocht in het verleden het besluitvormingsproces rond de Baselse bankenregels én is gespecialiseerd in de – steeds meer omstreden – rol van experts in de economie. ‘De BIB is inderdaad een besloten club van mannen in pak die elkaar door en door kennen’, zegt Mügge. ‘Maar als ik iets heb geleerd van mijn onderzoek naar de financiële sector, is het dat je nooit een samenzwering moet veronderstellen voordat je incompetentie hebt kunnen uitsluiten. De financiële wereld is geen piramide. Mensen onderschatten hoeveel gestuntel er is. Het klopt dat banken en handelaren uit zijn op financieel gewin. Het is ook waar dat de centrale banken die hen moeten reguleren, maar al te vaak handelen vanuit het dominante liberale wereldbeeld. Maar dat is het. Er zit geen masterplan achter.’
Bij de BIB hoor ik een soortgelijke analyse. Al die dinerende centrale bankiers, die hebben uiteindelijk ook gewoon hun eigen, uiteenlopende belangen. Daar komt bij dat de echte knopen elders worden doorgehakt, bij de Fed of de ECB. Ik besluit voordat ik vertrek, beneden in de belangrijkste conferentiezaal nog snel even een foto te nemen. Om de buitenwereld te tonen dat er toch echt geen familieportret van de Rothschilds of een altaar voor satansmissen staat opgesteld. Direct komt een van de voorlichters op me af. ‘Geen foto’s’, glimlacht ze wat ongemakkelijk. ‘Wilt u dat alstublieft wissen? Dat is nu eenmaal de regel hier.’
Bron: Volkskrant