Journalistiek onder druk | Wil Thijssen en Maaike Vos

Journalisten hebben macht en dat roept tegenkrachten op. Redacties van Panorama en De Telegraaf werden kort achter elkaar getroffen door een aanslag. Meerdere journalisten worden continu beveiligd. Wat doet deze intimidatie met de journalistiek? ‘Dit is een aanslag op de democratie.’

Beveiligingscamera’s van De Telegraaf laten zien hoe een witte Volkswagenbus midden in de nacht de glazen gevel van het redactiekantoor ramt, achteruit rijdt en vervolgens zijn neus door de pui boort. De bestuurder stapt rustig uit met een jerrycan in zijn hand. Hij legt die achterin de bestelwagen, gooit iets brandends in de laadruimte en rent hard weg voordat een explosie leidt tot een vuurzee.

Bekijk hier de beveiligingsbeelden

‘Opzet’, concludeert de politie in Amsterdam. ‘Een aanslag’, noemt de Amsterdamse burgemeester Van Aartsen de actie tegen de Telegraaf-redactie. Premier Rutte heeft zijn medeleven aan de journalisten betuigd. Hoofdredacteur Paul Jansen vermoedt een verband met publicaties over het criminele circuit.
Het is in korte tijd de zoveelste intimiderende geweldsuitbarsting die tegen journalisten is gericht. Afgelopen week werd het Amsterdamse pand met de redacties van onder meer Panorama en Nieuwe Revu beschoten met een antitankwapen. Een 41-jarig lid van de omstreden motorbende Caloh Wagoh MC Main Triad is als verdachte aangehouden. Het motief is nog niet bekend, maar de club werd genoemd in een criminele context op de website van Panorama, dat veel over zware misdaad schrijft.

Eerder werden de misdaadverslaggevers Peter R. de Vries, Paul Vugts en John van den Heuvel ernstig door criminelen belaagd. De Vries werd met de dood bedreigd door Willem Holleeder na onenigheid over de verfilming van De Vries’ boek over de Heinekenontvoering. Parool-verslaggever Paul Vugts moest op last van de politie maandenlang in een safehouse onderduiken na een moordopdracht als gevolg van de publicatie van zijn boek over de onderwereldoorlog. Telegraaf-journalist John van den Heuvel kreeg beveiliging na aanwijzingen dat de motorbende No Surrender een prijs op zijn hoofd heeft gezet.

Ernstige geweldsuitbarstingen deden zich ook voor in 2006, toen met een lanceerbuis een granaat werd afgevuurd op de drukkerij van krantenconcern Persgroep (dat onder meer Het Parool, Trouw en de Volkskrant uitgeeft). In 2003 werd de redactie van Quote beschoten en kreeg Quote-uitgever Maarten van den Biggelaar een kogel door – jawel – het kinderkamerraam van zijn Amsterdamse woning. En velen herinneren zich nog de presentatoren van het actualiteitenprogramma Barend en Van Dorp, die in 2000 door Hells Angels werden bedreigd en fysiek toegetakeld. Frits Barend zei dat het de motorclub ging om de uitoefening van zijn vak – hij mocht de bende niet meer ‘crimineel’ noemen – en overwoog serieus te stoppen met de journalistiek.

‘Dit geweld is een alarmerende aanval op de vrije pers en de democratie’, zegt algemeen secretaris Thomas Bruning van de Nederlandse Vereniging van Journalisten (NVJ). ‘Dat is afgelopen week met de aanslagen op De Telegraaf en Panorama heel manifest geworden.’

392 keer gewelddreiging
En dat geweld neemt toe, concludeert Alex Brenninkmeijer, hoogleraar rechtsstaat aan de Universiteit Utrecht. In opdracht van de NVJ deed Brenninkmeijer samen met criminoloog Marjolein Odekerken afgelopen jaar onderzoek naar bedreigingen en geweld tegen journalisten. In 2017 kregen 392 journalisten te maken met ernstige en minder ernstige geweldsdreigingen. Over de gehele linie is de ernst ervan toegenomen ten opzichte van hun vorige onderzoek, in 2009. ‘Dit heeft gevolgen voor de persvrijheid’, stelt Odekerken. ‘Journalisten worden terughoudender en passen vaker zelfcensuur toe. Maar zonder onafhankelijke journalistiek kan de democratie en de rechtsstaat niet goed functioneren.’

Volgens Brenninkmeijer zijn er twee oorzaken voor de toename van de bedreigingen: door de moorden op Pim Fortuyn en Theo van Gogh zijn de tegenstellingen in de maatschappij groter geworden, waardoor het publieke debat verhardt. En er is volgens de hoogleraar een toenemende bereidheid in het criminele circuit om gerichte acties tegen journalisten te ondernemen. ‘Op het moment dat je een raketwerper richt op de redactie van een tijdschrift, wil je je zelfbenoemde tegenstander monddood maken. Het is een heel intimiderende handeling.’

In een Kamerhoorzitting, eind maart, over het toenemende geweld tegen journalisten, noemde John van den Heuvel het ‘een toeval dat er nog geen ernstige ongelukken zijn gebeurd’.

LEES OOK: ‘IN MOEILIJKE SITUATIES RICHT IK ME TOT GOD’

Ja, misdaadverslaggever John van den Heuvel bidt als het penibel wordt. En dat is het de laatste tijd vaker dan ooit. ‘Niks is meer privé.’ Lees het interview met de journalist die sinds december nooit meer alleen is.

De enorme macht die journalisten hebben kan enorme tegenkrachten oproepen, schrijven Brenninkmeijer en Odekerken in hun rapport. Het gaat volgens hen om een ‘kwetsbare’ beroepsgroep die economisch niet een heel stevige positie heeft. De onderzoekers pleiten dan ook voor maatregelen door politie en Openbaar Ministerie om journalisten te beschermen. De politie heeft een portefeuillehouder aangewezen die er onder meer op toeziet dat aangiftes door journalisten beter worden geregistreerd en afgehandeld.

Een recent pleidooi van de journalistenvereniging om journalisten op dit gebied net zo te behandelen als ambtenaren met een publieke taak (die voorrang krijgen als het om vervolging van een bedreiger gaat) heeft het niet gehaald: minister Grapperhaus weigert de journalistiek als een publieke taak te beschouwen. Wel helpt het dat premier Rutte zich nu over de aanslag op De Telegraaf heeft uitgesproken, zegt Alex Brenninkmeijer. ‘Hij geeft aan wat de betekenis is van de journalistiek voor de samenleving. Dat is een heel belangrijk signaal.’

Cameratoezicht
De gemeente Amsterdam gaat cameratoezicht instellen bij de gebouwen waar de redacties van De Telegraaf, Panorama, Nieuwe Revu, AT5, Het Parool, de Volkskrant, Trouw en NRC zijn gehuisvest. De veiligheidsdriehoek weet nog niet wat het motief achter het incident is, maar houdt er rekening mee dat het te maken heeft met publicaties over georganiseerde criminaliteit.

Bron: Volkskrant