Karlijn Kuijpers, beeld Aart-Jan Venema | Groene Amsterdammer
De afgelopen jaren werden miljarden aan verdacht Russisch geld via Litouwse banken doorgesluisd naar banken in onder andere Nederland. Hagelwit kwamen de euro’s uit de witwasmachine. Ondanks signalen dat het mis ging lieten banken het dubieuze geld ongehinderd doorstromen.
In het voorjaar van 2009 vaart de Russische senator Valentin Zavadnikov met zijn gloednieuwe, 47 meter lange jacht Celestial Hope langs de Côte d’Azur. Tweeënhalf jaar heeft hij moeten wachten totdat de Nederlandse scheepsbouwer Heesen zijn schip klaar had. Maar dan heb je ook wat: een sauna en jacuzzi, zes slaapkamers, een groot kantoor en een bar aan boord. Het interieurontwerp is geïnspireerd op de romantische Hollywoodfilm Something’s Gotta Give, die zich afspeelt in een rijke badplaats net buiten New York. Met zijn lambriseringen, donkere vloeren en leren fauteuils doet het interieur Amerikaans aan. Om er een Russische touch aan te geven heeft Zavadnikov een grote collectie Russische kunst aan boord.
Terwijl de Russische senator op zijn nieuwe schip feestend de havens van Mallorca en Monaco aandoet, is scheepsbouwer Heesen in het Brabantse Oss al weer bezig een nieuw jacht voor hem te bouwen. Dat wordt het grootste schip dat Heesen ooit heeft gemaakt. Aan boord komt een enorm bubbelbad van waaruit Zavadnikov films kan kijken die worden geprojecteerd op een waterval die vanaf een hoger gelegen dek in de jacuzzi valt. De boeg wordt bordeauxrood, in de kleur van de Merlot uit Zavadnikovs privéwijngaard in Toscane.
Maar waar haalt deze politicus de tientallen miljoenen vandaan om zijn jachten te bekostigen? Zavadnikov krijgt al bijna zijn hele werkende leven een bescheiden ambtenarensalaris, eerst als gemeenteraadslid in zijn woonplaats Nachodka, een havenstad aan de oostgrens van Rusland, en later als senator.
Het geld komt uit een web van bedrijven die werden gebruikt om dubieus geld Rusland uit te krijgen, zo blijkt uit gelekte documenten die in handen zijn van het journalistencollectief occrp (Organized Crime and Corruption Reporting Project) en het Nederlandse platform voor onderzoeksjournalistiek Investico. Het journalistencollectief en de Litouwse nieuwssite 15min.lt ontvingen ruim 1,3 miljoen banktransacties, e-mails en contracten van twee Litouwse banken die worden vervolgd omdat ze jarenlang niets deden om witwassen en fraude te voorkomen. Wie de documenten heeft gelekt, is onbekend.
Nederlandse banken spelen daarin een belangrijke rol. De gelekte stukken laten zien hoe de twee Litouwse banken door de Russische investeringsbank Troika Dialog werden gebruikt als toegangspoort tot de rest van Europa. Vanuit Litouwen kwam bijna een miljard euro terecht op Nederlandse bankrekeningen of bij Nederlandse bedrijven. Het grootste deel ging naar de Amsterdam Trade Bank (het Nederlandse filiaal van de Russische Alfa Bank) en de Nederlandse vestiging van de Turkse GarantiBank.
Een deel van het geld dat naar Nederland stroomde, naar schatting 238 miljoen, kwam direct uit een netwerk van bedrijven dat door de Russische bank werd opgezet om geld wit te wassen. Niet alleen de boten van Heesen werden ermee betaald. Ook ABN Amro en ING Bank waren betrokken bij miljoenenbetalingen die afkomstig waren van Troika Bank en meerdere kenmerken hebben van witwassen. Een van de bedrijven die werden aangestuurd door Troika Bank had zelfs een bankrekening bij het ing-filiaal in Moskou. En een onderdeel van ABN Amro dat werd gekocht door de Royal Bank of Scotland regelde een serie betalingen die uitkomen bij Sergej Roldoegin, cellist en peetoom van Poetins eerste kind, die wordt gezien als zijn stroman.
Hoe kon dit allemaal gebeuren onder het toeziend oog van De Nederlandsche Bank (dnb)? Het is banken verboden om transacties uit te voeren zolang ze niet weten wie daarvan profiteert, maar volgens De Nederlandsche Bank hebben banken nog altijd vaak geen idee wie er achter anonieme bedrijven schuilgaan. dnb wil alleen in algemene termen zeggen wat ze doet tegen witwassen, maar gaat niet in op specifieke vragen.
Paul Vlaanderen, oud-president van de internationale anti-witwasorganisatie fatf en voorzitter van de anti-corruptieorganisatie Transparency International, vindt dat de toezichthouder haar taak serieuzer moet nemen. ‘dnb heeft een heel dure plicht om de teugels strakker aan te trekken. ing heeft laatst voor 775 miljoen euro geschikt met het Openbaar Ministerie omdat het jarenlang te weinig deed tegen witwassen. Daar is iets misgegaan bij dnb. Ik zou het zeer gepast vinden als de toezichthouder in het openbaar een reactie geeft over hoe ze hun toezicht gaan verbeteren. We moeten zorgen dat het niet nog een keer gebeurt. De schade van witwassen is onvoorstelbaar groot, het is crimineel, het ondergraaft de rechtsstaat en de democratie.’
Het web van Troika Bank omvatte bijna tachtig anonieme bedrijven die vrijwel allemaal een bankrekening hadden bij de verdachte Litouwse banken. In deze ‘Troika Laundromat’ flitsten miljarden op en neer tussen offshorebedrijven en anonieme bankrekeningen. Deze wasautomaat fungeerde als parallelle, clandestiene bank, die financiële diensten bood aan rijke Russen. Naar schatting ging er 3,5 miljard euro door de wasmachine.
Behalve naar genoemde Roldoegin, cello spelend boezemvriend van Poetin, ging een deel van dit geld naar Gagik Tsarukyan, de grootste oligarch van Armenië. Ook Zoran Djordjevic, voormalig minister van Arbeid en Defensie in Servië, ontving geld uit de wasautomaat, evenals verschillende Russische oligarchen. Een deel van het geld is afkomstig van bedrijven die betrokken waren bij georganiseerde misdaad of fraude. De advocaat Magnitski bracht de fraude aan het licht en werd vervolgens gevangen gezet. Hij overleed in de cel.
Investico onderzocht in samenwerking met Trouw en De Groene Amsterdammer de betalingen van Ruslands rijken en ontdekte hoe een papieren werkelijkheid ervoor kan zorgen dat banken miljarden aan verdacht geld accepteren en dubieus Russisch geld na een virtuele reis langs Europese banken als hagelwitte euro’s weer naar buiten komt.
‘Wie bent u?’ is het eerste wat we horen als de telefoon wordt opgenomen bij nagelstudio SK Nails in een oude arbeiderswijk in Cardiff. ‘Wat wilt u?’ We leggen uit op zoek te zijn naar Armac Consultancy, een bedrijf dat op het adres van de nagelstudio staat ingeschreven. ‘Wat wilt u van dat bedrijf? U bent een oplichter.’ ‘Nee, ik ben journalist’, probeer ik nog, maar hij hangt al op.
‘Welcome to the voice mailbox’, klinkt het bij het Nederlandse Kaft BV in Rotterdam. Als we oud-directeur Mariëlle Uiterwijk-Winkel aan de lijn krijgen, is zij kortaf: ‘Ik kan u geen informatie geven over dat bedrijf, ik weet er niks van.’ En dat terwijl ze directeur was? ‘Ik heb geen idee. Ik ben in grote mate verbaasd dat u überhaupt het bestaan kent van een bedrijf als Kaft.’ Zou het kunnen dat Uiterwijk-Winkel, die werkt als fotograaf en Russisch vertaalster, buiten haar weten om directeur was? Ook op die vragen gaat ze niet in. Wanneer ze hoort dat we een stapel facturen hebben ter waarde van tientallen miljoenen euro’s met haar handtekening eronder, volgt enkel nog een stamelend ‘oké… uuh… ja…’
De meeste bedrijven met een Nederlandse bankrekening die miljoenen ontvangen van de frauduleuze bank hebben geen telefoonnummer en staan ingeschreven bij verre trustkantoren waar ze onbereikbaar zijn
En deze bedrijven kunnen we nog bellen. De meeste bedrijven met een Nederlandse bankrekening die miljoenen ontvangen van de frauduleuze Litouwse Ukio Bank hebben geen telefoonnummer en staan ingeschreven bij trustkantoren in Dublin of de Britse Maagdeneilanden, waar ze onbereikbaar zijn. Ze bankieren bij GarantiBank of Amsterdam Trade Bank, twee buitenlandse banken met een Nederlandse vergunning. Uit de gelekte data blijkt dat het niet de Nederlandse grootbanken zijn waar het meeste geld van de dubieuze Litouwse banken terechtkomt, maar deze twee kleine, onbekende banken. Bij Amsterdam Trade Bank komt in zeven jaar tijd ruim honderd miljoen euro binnen uit Litouwen, GarantiBank ontvangt bijna tweehonderd miljoen.
GarantiBank is van oorsprong Turks en heeft al sinds 1990 een Nederlandse bankvergunning. En hoewel Amsterdam Trade Bank weliswaar Nederlands klinkt, is het een onderdeel van de Russische Alfa Bank. De vier grootste aandeelhouders van Alfa staan stuk voor stuk op de oligarchenlijst, een lijst met Russen die volgens Amerikaanse autoriteiten dicht bij president Poetin staan. De oprichter van de bank, Mikhail Friedman, bezit volgens zakenblad Forbes zo’n vijftien miljard dollar en is daarmee een van de rijkste Russen. Friedman was al ondernemer tijdens het communisme. Zijn eerste geld verdiende hij in de ‘theatermaffia’ van Moskou, waar hij zijn medestudenten oplichtte door hen te hoge prijzen te laten betalen voor theaterkaartjes.
In 1987, toen ondernemerschap niet langer verboden was, startte Friedman zijn eigen private coöperatie. Succes kreeg hij vooral toen hij ramen ging wassen. De Canadese journalist Chrystia Freeland schrijft in haar boek Sale of the Century dat Friedman op een dag in de tram twee ingenieurs hoorde klagen over de absurditeit van het centrale communistische planningssysteem. Een van hen vertelde dat zijn instituut elk jaar het volledige budget moest opmaken, omdat het anders het jaar erop gekort zou worden. Maar waar hij het aan kon uitgeven wist hij niet. Ja, de ramen wilde hij wel laten lappen, maar daar was geen bedrijf voor te vinden. Friedman regelde een team van ramenwassers en begon in een mum van tijd goed geld te verdienen. In 1990 richtte hij Alfa Bank op, die na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een sleutelrol kreeg in de grootschalige privatiseringen van staatsbedrijven.
Toen president Poetin in 2000 aantrad, werden de relaties met het Kremlin nog beter, omdat Friedmans zakenpartner Pyotr Aven al jaren een nauwe band met Poetin had. In 2001 kocht Alfa Amsterdam Trade Bank. De Nederlandse Fiod deed eind 2017 een inval bij Amsterdam Trade Bank, omdat de bank te weinig zou doen om witwassen te voorkomen.
De betalingen die Amsterdam Trade Bank uit Litouwen ontvangt zijn curieus – of eigenlijk vooral nodeloos ingewikkeld. Zoals van het eerder genoemde Kaft BV, met de Nederlandse directeur die commentaar weigert. In drie jaar tijd komt op de Nederlandse rekening van Amsterdam Trade Bank bijna tachtig miljoen euro binnen van één bedrijf, het Nieuw-Zeelandse Impala Trans Limited. Dat is eigendom van Nesita Manceau, schoonmaakster van Geoffrey Taylor, een Nieuw-Zeelander die bedrijven opzette die gelinkt zijn aan wapenhandel, drugssmokkel en belastingfraude. De schoonmaakster is directeur bij tientallen bedrijven, om zo de echte eigenaren buiten beeld te houden.
Volgens de facturen en contracten betaalt Impala het Nederlandse Kaft voor het inkopen van wasmachines en plasma-tv’s, die worden geleverd aan Oekraïne. Impala huurt Kaft daarvoor in wegens ‘de uitstekende financiële en logistieke infrastructuur in Nederland’, staat in het contract. In datzelfde contract staat overigens dat de spullen nooit naar Nederland zullen komen, maar direct naar Oekraïne gaan waardoor van die goede Nederlandse logistiek dus geen gebruik gemaakt zal worden. De betalingen komen bovendien niet overeen met de facturen: verschillende rekeningen lijken niet te zijn betaald, terwijl er andere bedragen worden overgemaakt waarvoor juist nooit een rekening lijkt te zijn verstuurd.
Dat zijn allemaal rode vlaggen om witwaspraktijken te herkennen, zoals banken verplicht zijn te doen. Amsterdam Trade Bank wil er niet op ingaan. In een reactie zegt ze niets te kunnen zeggen over individuele klanten en dat ze op dit moment ‘ruimschoots aan de standaarden voldoet’. Aan het onderzoek van de Fiod verleent ze momenteel alle medewerking, aldus de woordvoerder.
De betalingen aan de Nederlandse vestiging van GarantiBank zijn op een andere manier opvallend. Die zijn afkomstig van een bedrijf op de Britse Maagdeneilanden dat bankiert bij Ukio in Litouwen en zo’n twee miljard euro rondpompt tussen haar eigen rekeningen. Dat bedrijf ontvangt ook geld van dubieuze oorsprong. Bijna anderhalf miljoen komt bijvoorbeeld van Cedale Holding Co Ltd, dat betrokken is bij een van de grootste mensenhandelzaken van Europa, waarbij Bosnische arbeiders werden uitgebuit in de bouw van prestigieuze gebouwen in Azerbeidzjan. Ruim tweeënhalf miljoen lijkt indirect afkomstig van Sergej Kurchenko, een Oekraïner die voortvluchtig is nadat hij werd veroordeeld voor corruptie.
GarantiBank wil niet ingaan op specifieke vragen. De bank spant zich in om aan regelgeving en standaarden te voldoen, laat een woordvoerder weten. De Nederlandsche Bank gaat niet in op de vraag of ze boetes heeft opgelegd aan deze banken en of deze onthullingen aanleiding zijn om dit alsnog te doen.
Armen Ustyan draagt een veel te ruime legerjas en heeft een muts op zijn hoofd. Hij zit in een grote fauteuil in zijn huis in Vanadzor, een kleine stad in de heuvels van Armenië. Binnen is het koud, het is hartje winter maar de verwarming staat uit. Ustyan woont hier samen met zijn ouders en vriendin, maar in de zomer woont hij in Moskou, waar hij werkt als bouwvakker.
Ustyan en zijn moeder, die naast hem zit, kijken angstig wanneer journalisten van het occrp hun een contract laten zien. ‘Ik heb geen idee wat dit is’, zegt Ustyan terwijl hij een leenovereenkomst van veertig miljoen dollar bekijkt waar zijn eigen handtekening op staat. ‘Ik heb nooit zo’n document ondertekend.’
Ustyan is een van de Armeniërs die wordt gebruikt om geheime transacties uit te voeren voor de Troika Laundromat. Troika zette bijna tachtig bedrijven op die een bankrekening openden in Litouwen. Die bedrijven sturen rekeningen aan elkaar waarvan de bedragen niet kloppen, sluiten contracten af die tot niets verplichten, of lenen geld uit dat nimmer wordt terugbetaald. De contracten worden ondertekend door Armeniërs als Ustyan, om de echte eigenaren buiten beeld te houden. Miljarden schieten virtueel de wereld over en zo wordt van de buitenkant onzichtbaar waar het geld vandaan komt. Net als bij een echte wasmachine, waar het onmogelijk is om die ene sok in de trommel te volgen, is het ook hier ondoenlijk om die ene euro te blijven volgen op zijn reis langs verschillende bankrekeningen.
En dat is precies de bedoeling, zegt Dick Crijns, beleidsadviseur bij de Fiod en het Anti Money Laundering Center amlc. ‘Crimineel verkregen geld gaat de laundromat in, waarna het veelvuldig en op grote schaal wordt rondgepompt. Daarbij wordt gebruik gemaakt van bedrijven en bankrekeningen in verschillende landen om de oorsprong te verhullen.’
De meeste bedrijven met een Nederlandse bankrekening die miljoenen ontvangen van de frauduleuze bank hebben geen telefoonnummer en staan ingeschreven bij verre trustkantoren waar ze onbereikbaar zijn.
Zo ook bij Troika Bank. De Russische roebels gaan een molen van transacties in die de herkomst van het geld verdoezelen. Tussen de bedrijven uit het Troika-netwerk flitsen miljarden euro’s op en neer. Zo wordt in Quantus Division Ltd, een bedrijf op de Britse Maagdeneilanden, zo’n twee miljard dollar rondgepompt. Quantus ontvangt miljoenen en leent dat vaak dezelfde dag weer door aan andere bedrijven die dat geld, voorzover we kunnen zien in de documenten, nooit terugbetalen.
Daar komt ook de Nederlandse ing in beeld. Een van die bedrijven is het Cypriotische Popat Holdings dat wordt aangestuurd door de Russische Troika Bank en tot zeker 2013 een bankrekening had bij het ing-filiaal in Moskou. Daarop werd ruim 270 miljoen euro betaald door andere bedrijven uit de Troika-wasmachine, waaronder Quantus.
Dit is opmerkelijk omdat de Belgische krant De Tijd al in 2010 berichtte dat ing betrokken was geraakt bij witwasbetalingen van Ukio uit Litouwen en de banden met die bank had verbroken. De gelekte documenten laten zien dat die verdachte betalingen onder meer van Popat en Quantus kwamen. Desondanks bleef Popat welkom bij ing in Moskou en kon het rustig doorgaan met betalingen die ing zelf als verdacht had aangemerkt. Net als de andere banken gaat ing niet in op vragen. Omdat het nooit informatie geeft over klantrelaties, zegt de woordvoerder.
Als het geld een lange virtuele reis heeft afgelegd worden er juwelen, Afrikaanse jachtsafari’s, boten, vliegtuigen, luxe appartementen en aandelen in Russische bedrijven van gekocht. Wie er op Afrikaans wild heeft geschoten, nieuwe sieraden heeft gekocht of een mooi vliegtuig heeft aangeschaft, blijft vaak onduidelijk. Maar niet altijd. Zo laat Ashot Khachaturyants, ceo van de Russische staatsbank Sberbank en voormalig medewerker van de Russische geheime dienst, uit de wasmachine een rekening van ruim honderdduizend euro betalen voor een nieuwe Rolls-Royce. En blijkt dat Sergej Roldoegin, de goede vriend van Poetin, ruim elf miljoen euro ontvangt zonder er iets voor te hoeven doen. Ook een voormalig onderdeel van ABN Amro is betrokken bij een serie betalingen die leiden naar Roldoegin. Vanuit de witwasmachine loopt zo’n 190 miljoen euro via abn in Amsterdam. Royal Bank of Scotland, dat nu eigenaar is van het voormalige abn-onderdeel, reageert niet op vragen.
Het Commando Dienstencentrum van het ministerie van Defensie ontvangt in 2007 een curieuze betaling van elfduizend euro voor ‘transport’. In een reactie bevestigt het ministerie dat het een rekening voor vliegtuigbrandstoffen betaald kreeg van het anonieme bedrijf Pharmel Trade. Wie er achter dit bedrijf schuilgaat, zegt het ministerie niet te weten, omdat die stukken niet langer in het archief zitten. Het ministerie gaat niet in op de vraag of het vaker betalingen ontvangt van offshorebedrijven of uit landen die geen bondgenoot zijn.
Scheepsbouwer Heesen uit Oss krijgt tussen 2006 en 2010 op zijn bankrekening bij de Rabobank ruim veertig miljoen binnen van anonieme bedrijven die door Troika Bank worden beheerd. Heesen zegt in reactie op vragen niet te kunnen ingaan op individuele klanten. Het is overigens niet de eerste keer dat Heesen luxe jachten bouwt voor dubieuze klanten. Uit de Paradise Papers bleek dat de scheepsbouwer in 2013 via een ingewikkelde constructie een jacht verkocht aan Kola Aluko, een man die in Nigeria en de Verenigde Staten wordt vervolgd voor omkoping. Toen dat twee jaar geleden uitkwam, zei Heesen zich ‘strikt te houden aan verplicht cliëntenonderzoek en nooit te maken te hebben gehad met verdachte transacties’.
Hij zit er ontspannen bij, in een plastic kuipstoeltje op een van de eerste rijen van het basketbalstadion in Moskou. Vladimir Romanov, oud-bankier en basketbalfan, kijkt eind januari dit jaar naar een wedstrijd tussen het team uit zijn voormalige Litouwse woonplaats Kaunas en het team uit Moskou. Romanov was jarenlang eigenaar van de Litouwse club en gaf tijdens belangrijke wedstrijden handgeschreven briefjes met instructies aan de coach. Maar welk team zou hij nu aanmoedigen? Vermoedelijk Moskou, de enige plek waar hij veilig is.
Romanov is in 2013 zijn thuisland Litouwen ontvlucht omdat hij wordt vervolgd voor fraude en verduistering van honderden miljoenen euro’s. Jarenlang leidde hij een glamoureus leven. Hij had zijn eigen voetbalclub en mediabedrijf en stichtte een politieke partij. Zijn geld verdiende hij als directeur en aandeelhouder van Ukio Bank, de eerste private bank van Litouwen. Het leek Romanov voor de wind te gaan: de winsten van Ukio Bank groeiden, hij opende vestigingen in Oekraïne en Rusland, en in 2007 won hij zelfs de Litouwse versie van de populaire tv-danscompetitie Dancing with the Stars. Maar in 2013 stortte alles in elkaar, toen bekend werd dat Ukio jarenlang betrokken was geweest bij grote witwasoperaties.
Ukio had consequent de ogen gesloten voor verdachte transacties of dubieuze klanten. Iedereen was welkom bij de kleine bank in de provinciestad Kaunas. Vooral Russische en Oekraïense klanten waren daarvan gecharmeerd. Toen Ukio door de toezichthouder werd gesloten en Romanov vervolgd, zocht en kreeg hij dan ook asiel in Rusland en ontsnapte zo aan de greep van de Litouwse autoriteiten. Rusland weigert hem uit te leveren.
Een andere spilfiguur van de witwascarrousel, de Armeense Rus Ruben Vardanyan, lijkt van beter statuur. Zakenblad Forbes noemde hem een van de 25 ‘rijzende sterren van de nieuwe generatie’ en volgens het World Economic Forum was hij een van de honderd ‘wereldleiders van morgen’. Vardanyan was pas 23 toen hij kort na de ineenstorting van de Sovjet-Unie directeur werd van Troika Dialog, de eerste investeringsbank van Rusland. ‘Het was een unieke tijd’, zegt Vardanyan tegen de Financial Times. ‘Geen regels, geen klanten, niemand wist wat kapitaalmarkten waren. Het was het begin van alles.’ Zijn bank behaalde grote financiële successen bij de eerste privatiseringen die Rusland op het pad naar kapitalisme moesten zetten. In 2012 verkocht hij Troika voor een miljard dollar aan de Russische staatsbank Sberbank.
Vardanyan is een graag geziene gast bij westerse organisaties. Hij is een bekende van prins Charles, werkt als adviseur voor de Wereldbank, sprak enkele jaren terug nog op het World Economic Forum en ontpopte zich tot filantroop. Samen met acteur George Clooney zet hij zich in voor liefdadigheidsprojecten. ‘Wij vinden allebei dat we enorm veel geluk hebben gehad. Nu willen we wat teruggeven’, zeggen ze in een duo-interview voor de Armeense televisie.
Maar de gelekte documenten van de Litouwse banken tonen dat Vardanyans Troika Bank de spil is in een witwasmachine waarmee de oorsprong van miljarden aan Russisch geld werd verdoezeld om het zo Europa in te krijgen. Tegenover journalisten van het occrp erkent Vardanyan dat hij via bedrijven in belastingparadijzen betalingen deed voor klanten, maar dat Troika zich altijd heeft gehouden aan de internationale financiële regels.
Onder Poetins bewind werd Rusland – waar privébezit tot de jaren tachtig nog niet bestond – het meest ongelijke land ter wereld. 110 miljardairs bezitten 35 procent van alle rijkdom, en 52 procent van alle private Russische bezittingen staat offshore. De rijken willen hun geld liefst zo snel mogelijk het land uit hebben, zodat ze het veilig kunnen wegstoppen op een anonieme bankrekening in een belastingparadijs, buiten het bereik van politie en justitie, en goed beschermd tegen een eventuele toekomstige machthebber die deze miljoenen wil terugvorderen. Dat is precies het soort dienst dat Vardanyans Troika Bank bood.
Waar de miljoenen in het web van bedrijven van Troika Bank precies vandaan komen is vaak niet te zien. Waar dat wél kan worden achterhaald, is de herkomst niet fraai. Zo kwam er op de Litouwse bankrekeningen ruim tachtig miljoen binnen van bedrijven die betrokken waren bij de Magnitski-zaak, een grote belastingfraudezaak die is genoemd naar de advocaat Magnitski. Nadat hij de fraude aan het licht had gebracht werd hij gevangen genomen en mishandeld, waarna hij overleed aan zijn verwondingen. Een deel van dit gestolen geld kwam via Litouwen bij de cellist Roldoegin terecht.
Andere miljoenen op de Litouwse bankrekeningen waren afkomstig van een grootschalige zwendel op het vliegveld van Moskou, waar brandstofprijzen kunstmatig werden verhoogd. Geld dat hiermee werd verdiend liep via anonieme bedrijven van een Oostenrijks advocatenkantoor naar Litouwen. De Oostenrijkse advocaat Erich Rebasso, die deze betalingen ontving en doorstuurde naar Litouwen, deed eind 2008 aangifte bij de Oostenrijkse politie, omdat hij vermoedde buiten zijn wil onderdeel te zijn geworden van een criminele operatie. In de zomer van 2012 werd Rebasso in Wenen gekidnapt en vermoord door twee Moskouse ex-politieagenten.
In de Litouwse provinciestad Kaunas kwam ook een paar duizend euro binnen van White Sea Complex BV, een Nederlands bedrijf dat volgens Kazachse autoriteiten eigendom is van Mukhtar Ablyazov, voormalig minister van Energie die bij verstek werd veroordeeld tot twintig jaar gevangenisstraf wegens verduistering en misbruik van zijn machtspositie.
Ukio Bank accepteert al dit verdachte geld en stelt weinig vragen over de herkomst. Toch doen sommige betalingen wel degelijk de wenkbrauwen fronsen van medewerkers van de compliance-afdeling van de bank: ‘Wat is de bedoeling van deze transactie? We hebben een contract, maar om eerlijk te zijn snap ik niet wat hier gebeurt’, mailt een medewerker. Maar Ukio laat de betalingen desondanks doorgaan.
Corruptie binnen Russische instellingen klinkt als oud nieuws. Litouwen daarentegen is onderdeel van de Europese Unie en wordt geacht Europese standaarden te hanteren voor controle en toezicht op dubieuze financiële transacties. Dat toezicht zelf strandt echter ook op corruptie, blijkt uit de documenten. Misschien wel de opvallendste betaling uit de ‘wasmachine’ gaat naar Violeta Boreikienė, een politicus van de Litouwse sociaal-democraten die, belangrijker, ook echtgenote is van Romualdas Boreika die tussen 2006 en 2010 aan het hoofd stond van de Litouwse financiële opsporingsdienst. Een van zijn belangrijkste taken was om witwassers op te sporen. Dat gebeurde dus niet.
Signalen dat het mis ging bij de Litouwse Ukio Bank waren er genoeg, zegt Boreika’s opvolger Vitalijus Gailius tegen het occrp. Maar toen hij negen jaar terug aantrad moest hij eerst schoon schip maken. ‘We hebben van veel mensen afscheid genomen, omdat ze Ukio de hand boven het hoofd hielden’, zegt hij tegen het occrp, ‘het ging niet om vijf of tien mensen maar veel meer. Zelfs de meest senior toezichthouders ontvingen geld van Ukio. Het was een verfijnde manier van omkoping.’ De vrouw van het hoofd van de financiële opsporingsdienst kreeg via een ingewikkelde constructie bijna een miljoen euro voor de aankoop van een luxehuis in Kaunas.
‘De bank zou sancties moeten hebben gekregen, maar die bleven uit. Het zal wel moeilijk zijn om straffen uit te delen wanneer je zelf banden hebt met de bank’, zegt Gailius spottend. Pas in 2013, zeven jaar nadat de Russische miljarden door de Litouwse bank begonnen te stromen, werd Ukio Bank gesloten en vluchtte de eigenaar naar Rusland.
Is dit de zoveelste witwas-affaire? Na de Panama Papers, de Paradise Papers, de miljoenenschikking tussen het Openbaar Ministerie en ING Bank, de inval van de Fiod bij Amsterdam Trade Bank en het recente nieuws in de Volkskrant dat ook de Rabobank een boete kreeg omdat het te weinig deed tegen witwassen, kan niet langer gezegd worden dat het gaat om incidenten. Banken hebben weliswaar de verplichting om witwassen en fraude tegen te gaan, maar kunnen de verleiding van de mooie winsten niet weerstaan en investeren onvoldoende om fraude op te sporen.
De Nederlandsche Bank geeft in reactie op ons onderzoek toe dat ze de afgelopen jaren bij herhaling heeft geconstateerd dat financiële instellingen ‘hun poortwachtersrol onvoldoende adequaat invullen’. Nederlandse banken hebben vaak geen idee wie er achter anonieme bedrijven schuilgaan, blijkt uit onderzoek van de toezichthouder. Ondanks verbeteringen ‘is de gewenste situatie nog niet bereikt’. dnb voert gesprekken met banken om hun gedrag te verbeteren, geeft ‘guidance’ en organiseert rondetafels, en ‘treedt waar nodig handhavend op’. Toch was dat volgens het Openbaar Ministerie in het geval van ing niet genoeg om de bank tot verbetering te dwingen: ondanks boetes bleef ing laks omgaan met verdachte betalingen.
Fraude en witwassen zitten in de kern van ons financiële stelsel. Volgens schattingen van het Internationaal Monetair Fonds is twee tot vijf cent van elke wereldwijd verdiende dollar crimineel, wat uitkomt op zo’n 2,6 biljoen dollar per jaar. Dankzij het gemondialiseerde financiële stelsel vliegt geld met groot gemak alle landsgrenzen over en hoopt zich op in financiële paradijzen als de Britse Maagdeneilanden, Zwitserland of de Bahama’s, onttrokken aan de samenleving en haar wetten.
Toch blijft opsporing en toezicht nog altijd steken bij de landsgrenzen. Politie, opsporingsdiensten en belastingautoriteiten opereren nationaal en zijn niet opgewassen tegen grensoverschrijdende financiële criminaliteit. Als iemand zijn vermogen heeft gestald in het buitenland moeten autoriteiten via omslachtige uitwisselingsverzoeken informatie opvragen bij buitenlandse collega’s. ‘Deze landen zijn erin gespecialiseerd om geen informatie te verstrekken’, zegt Robert-Jan Roerink van de Belastingdienst tijdens een hoorzitting in de Tweede Kamer naar aanleiding van de Panama Papers. Een Oekraïense aanklager belast met het terugvorderen van miljoenen die werden gestolen door oud-overheidsfunctionarissen vertelt Oliver Bullough, journalist bij The Guardian, dat de miljoenen die hij zoekt staan geregistreerd in landen als Monaco, Cyprus of Belize. ‘We schrijven verzoeken, we wachten drie of vier jaar, of er komt helemaal geen antwoord. De Britse Maagdeneilanden geven ons bijvoorbeeld nooit informatie. Ondertussen is het bedrijf al vijf keer geherstructureerd terwijl wij nog steeds op een antwoord wachten.’
Dit mondiale stelsel, dat vliegensvlug werkt als er geld moet worden gestuurd maar hapert wanneer die betalingen moeten worden gecontroleerd of wanneer geld moet worden teruggevonden, zorgt voor een ongekende wetteloosheid die ertoe leidt dat landen als Rusland kunnen worden leeggeroofd op een voorheen ongekende schaal. Dankzij offshore is er geen grens meer aan hoeveel je kunt stelen; geld kan zich eindeloos ophopen in belastingparadijzen en komt waarschijnlijk nooit meer terug naar het land waar het ooit aan is onttrokken. Kleptocratie op de schaal zoals die nu in Rusland plaatsvindt kan niet bestaan zonder een mondiaal financieel systeem waarin anonieme bedrijven in een mum van tijd miljoenen de wereld over kunnen laten flitsen. En ook niet zonder Europese banken die eraan meewerken of hun ogen sluiten.
Over dit onderzoek
Het Organized Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP) is een non-profitnetwerk van onderzoeksjournalisten dat schrijft over grensoverschrijdende georganiseerde misdaad en criminaliteit. Het OCCRP werd in 2006 opgezet door journalisten uit de voormalige Sovjet-Unie, maar is uitgegroeid tot een netwerk van 45 onderzoeksjournalistieke organisaties uit 34 landen in Europa, Afrika, Azië, het Midden-Oosten en Latijns-Amerika.
15min.lt, OCCRP’s partner in Litouwen, kreeg banktransacties, e-mails en contracten in handen van Ukio en Snoras, twee Litouwse banken die inmiddels door de autoriteiten zijn gesloten. OCCRP’s datateam maakte de banktransacties doorzoekbaar en ontsloot de documenten via een beveiligde website voor journalisten uit het eigen netwerk. Het OCCRP deelde de gegevens ook met journalisten buiten het eigen netwerk, waaronder platform Investico, The Guardian, BBC, Süddeutsche Zeitung, Berlingske en Knack.
Bron: De Groene Amsterdammer