Merijn de Waal

Grensconflict – Sinds de val van Venezuela staat de relatie met Curaçao onder druk. De grens met het buurland is gesloten en deze week spoelden er dode vluchtelingen aan. Een olieraffinaderij op het eiland is speelbal van een geopolitiek spel.

Haar witte was hangt Claudette Martina liever niet buiten. „Dan komen er van die zwarte piekjes op van de rook en de roet”, vertelt het gepensioneerde oud-kamermeisje (68) gezeten op een stoepje in Wishi, een armere volkswijk van de Curaçaose hoofdstad Willemstad. Die roet en rook en komen van Isla, de raffinaderij midden op het eiland. Wishi ligt recht onder de rook van dit uitgestrekte industriële complex van opslagtanks, pijpleidingen en schoorstenen waaruit metershoge fakkels slaan.

Isla is niet alleen de belangrijkste werkgever van Curaçao, dat als zelfstandig land (sinds 2010) onderdeel is van het Koninkrijk der Nederlanden. De raffinaderij speelt ook een hoofdrol in de relatie met Venezuela, het grote Zuid-Amerikaanse buurland waarmee Aruba, Bonaire en Curaçao sinds een week in crisis verkeren. Een conflict dat uitbrak nadat de Venezolaanse president Nicolás Maduro vorige week besloot het lucht- en zeeverkeer met deze ABC-eilanden te blokkeren. Dit omdat ze spil zouden zijn in de smokkel van grondstoffen als goud, coltan en diamant uit zijn noodlijdende land.

De grenssluiting leidde er deze week toe dat bepaalde groente en fruit op het eiland opraakten of moeilijk verkrijgbaar werden. Vrijdag zou er op Aruba een overleg plaatsvinden tussen politici en ambtenaren van de eilanden en vertegenwoordigers van Venezuela. De hoop op de eilanden is dat ze Venezuela – met toezeggingen over meer hulp bij het bestrijden van smokkel – zouden kunnen overreden de grens weer te openen. Of dat zal lukken moet blijken: uren voordat het overleg begon, meldde Caracas de grenzen sowieso nog vier dagen dicht te houden.

Op de achtergrond speelt namelijk veel meer, zegt men op het eiland. Natuurlijk vindt er contrabande plaats – al speelt het door militairen gedomineerde regime van de socialistische Maduro daarin zelf ook een rol. De strafmaatregel tegen het eiland wordt daarom vooral gezien als rookgordijn. Maduro heeft zijn land in een diepe economische chaos gestort van hyperinflatie, schaarste en schulden. En als afleiding voor die economische malaise zoekt hij, net als zijn veel charismatischer voorganger Hugo Chávez vaak deed, regelmatig ruzie met het buitenland.

Of het grensconflict de komende dagen nu al eindigt of niet: de afgelopen week heeft opnieuw duidelijk gemaakt dat de plukjes Koninkrijk in de Caraïben niet immuun kunnen blijven voor de ineenstorting van Venezuela. Dat werd deze week op gruwelijke wijze duidelijk toen de vijf levenloze lichamen aanspoelden van Venezolanen die per boot illegaal hadden proberen over te steken. Hun boot sloeg kapot op de ruige noordoostkust. Lugubere foto’s van de lijken, gelegen te midden van afval en wrakhout, schoten deze week van mobieltje naar mobieltje op Curaçao.

De autoriteiten houden er rekening mee dat nog 28 andere opvarenden op de boot zaten, naar wie wordt doorgezocht. Het is voor zover bekend de eerste keer dat op Curaçao dodelijke slachtoffers zijn gevallen onder de aanzwellende vluchtelingenstroom uit Venezuela. Een influx die de onderlinge relatie toenemend onder druk zet.

‘Bang dat we willen blijven’

De banden tussen de eilanden en Venezuela waren van oudsher altijd nauw. Maar sinds Venezuela afglijdt wordt de relatie anders, stelt Alfredo Limongi. De Venezolaan woont sinds veertien jaar op het eiland en merkt dat hij en zijn landgenoten anders bejegend worden, vertelt hij op een terrasje in het centrum van Willemstad. „We werden voorheen onthaald als investeerders, toeristen of als expats in de olie-industrie. Meer dan de bijvoorbeeld de Colombianen of Dominicanen waren we hier welkom.”

Inmiddels is dat anders, meent ook Carybei Sánchez, een Venezolaanse die deels op Curaçao en deels in Nederland woont. „De regering van Curaçao wil niet dat de Venezolanen te veel investeren, ze willen niet opgekocht worden. En op een lager niveau merk je dat mensen soms geen Spaans met je willen spreken. Dat papierwerk lastiger wordt gemaakt: ze zijn bang dat we hier willen blijven.” Limongi: „Zelfs oudere vrouwen worden er op het vliegveld nu uitgepikt en ondervraagd of ze hier in de prostitutie komen werken.”

Het aantal Venezolanen is dan ook fors toegenomen. Uit Venezuela zijn de afgelopen jaren circa 2 à 3 miljoen mensen weggevlucht. Wie het kan betalen gaat naar de VS, Spanje of Panama. Wie minder geld heeft, is aangewezen op de buurlanden: vooral Colombia en Brazilië, maar ook Curaçao. De premier van Aruba schatte het aantal illegale Venezolanen op haar eiland (100.000 inwoners) recent op 12.000. Op Curaçao zouden het er 8.000 zijn (op 160.000).

Dit zijn schattingen, want een deel van de Venezolanen op de eilanden heeft niet de juiste papieren. Zij komen op een toeristenvisum naar het eiland en laten dit verlopen. Ze kunnen geen humanitair asiel aanvragen: Curaçao heeft het VN-vluchtelingenverdrag niet getekend.

En het land is dit ook niet van plan, zegt de Curaçaose premier Eugene Rhuggenaath na afloop van zijn wekelijkse persconferentie. „Dan zouden we dat verdrag ook moeten kunnen naleven, met alle humanitaire vereisten. En daar hebben we de capaciteit niet voor.” Er kan een punt komen dat Curaçao de instroom van wat Rhuggenaath „economisch migranten” noemt niet meer aankan. „En dan zullen we naar Nederland kijken. Die situatie komt dichterbij.”

Een deel van de Venezolanen komt naar Curaçao om in de prostitutie te werken, of belandt daar gedwongen in om de schulden aan hun smokkelaars af te betalen. In barretjes langs de weg, zogeheten sneks, werken ze als animeermeisjes. Deze ‘trago girls’ moeten de mannelijke clientèle verleiden een drankje voor hen te kopen. Een deel van de prijs is voor de kroeg en een deel voor de meisjes. Voor meer geld verlenen ze ook seks.

Onrendabel complex

Naast de dreiging van een vluchtelingencrisis speelt olie een belangrijke rol. Venezuela, dat beschikt over de grootste bewezen oliereserves ter wereld, was altijd een van de rijkste landen van de regio. Maar de olie-industrie is er onder het nationalistisch beleid van Maduro en Chávez ingestort. Er worden minder vaten opgepompt. Installaties worden amper onderhouden. Als Beijing en Moskou hun anti-Amerikaanse bondgenoot de afgelopen jaren niet steeds met noodleningen te hulp waren geschoten, was het allang bankroet gegaan. Rusland en China willen wel iets van dat geld terugzien. Ze dwingen Venezuela af te lossen in olie en andere brandstoffen.

Hier komt Curaçao in beeld. Raffinaderij Isla werd een eeuw geleden neergezet door Shell, maar dat verkocht het onrendabele complex in 1985 voor 1 gulden aan Curaçao. In ruil hoefde de Nederlandse energiereus de installaties niet af te breken noch het terrein te saneren. Curaçao werd eigenaar van de raffinaderij en verhuurt haar nu al jaren aan de Venezolaanse oliemaatschappij PdVSA. Isla is er op ingericht de typisch zware Venezolaanse olie te verwerken.

Net als Venezuela is ook PdVSA inmiddels echter praktisch failliet. Zo ligt aan de Curaçaose kade van Bullenbaai momenteel een grote Panamese tanker van PdVSA aan de ketting, omdat internationale verschepers nog 30 miljoen dollar van het Venezolaanse staatsbedrijf eisen. Het zou, volgens sommige eilandbewoners, één van de verklaringen voor Maduro’s grensblokkade zijn.

Wat bij Maduro ook kan meespelen, is dat eind 2019 de lease van de Venezolanen afloopt. RdK, het Curaçaose staatsbedrijf dat eigenaar is van de raffinaderij, zoekt actief naar een nieuwe huurder. En de grote vraag is wie dit wordt. Isla illustreert zo hoe Curaçao speelbal is van het steekspel tussen Venezuela en zijn twee belangrijkste steunpilaren en schuldeisers: China en Rusland. Een even ondoorzichtig als ingewikkeld geopolitiek spel, waarin ook de oude kolonisator Nederland meegetrokken kan worden.

Actie tegen de vervuiling

Voor Isla was al bijna een deal met het Chinese bedrijf GZE, maar die kon zijn aanbod niet waarmaken. GZE stelde zijn financiële positie te rooskleurig voor: het heeft amper eigen geld. Dit terwijl miljardeninvesteringen nodig zijn om de raffinaderij eindelijk weer rendabel te maken en iets te doen aan de luchtvervuiling die ze produceert. Die wordt nog erger doordat Venezuela steeds slechtere olie aanlevert, dikker en viezer.

Peter van Leeuwen voert sinds begin deze eeuw fanatiek actie tegen de vervuiling. Via rechtszaken, een politieke lobby en opinieartikelen in de lokale pers probeert de Nederlandse pensionado af te dwingen dat meer gekeken wordt naar de gezondheidsrisico’s van alle zwaveldioxide en fijnstof in de lucht. „Lang was die boodschap niet welkom, omdat Isla zo belangrijk is voor Curaçao”, vertelt hij in een strandtent bij een koud Dominicaans biertje. „Maar inmiddels is het bespreekbaar gemaakt.”

Van Leeuwen, die een groothandel in medicijnen bestiert, pleit niet voor sluiting van Isla. Maar een nieuwe exploitant zou wel circa 3 miljard moeten investeren om de milieuschade te beperken, becijfert hij. Ook al is Curaçao zelfstandig, Nederland heeft daarbij „als koninkrijksmoeder” ook een rol te spelen, meent hij.

Maar Den Haag neemt die rol niet, vindt hij. Van Leeuwen ziet paralellen met 1985, toen Shell de raffinaderij voor het symbolische bedrag van de hand deed aan Curaçao. Dat besluit kwam er deels onder politieke druk van Nederland. „Zonder raffinaderij zou de economie van het eiland instorten en zouden vele duizenden Antillianen naar Nederland kunnen komen.” Dat wilde Den Haag toen niet en nog steeds niet.

Shell staat ook niet op het lijstje van internationale energiebedrijven dat Isla zou kunnen overnemen, zegt Norbert Chaclin. Hij bekleedde decennia hoge functies binnen RdK en zit sinds kort in de raad van commissarissen. Volgens hem zou het „logisch” zijn als een Chinese exploitant voor Isla wordt gevonden, „want Venezuela rekent af met China”, legt hij uit op het tuinterras van zijn villa.

Chaclin denkt dat er geen alternatief is dan de raffinaderij met Chinese hulp nog open te houden. „De raffinaderij draagt voor 5 tot 6 procent bij aan de economie. Ze voorziet Curaçao van 17 procent van zijn deviezen, die heel belangrijk zijn omdat we veel moeten importeren. Ze levert aan 4.000 mensen werk, direct en indirect. Veel hoogopgeleide mensen, die goed verdienen.”

Als Isla zou wegvallen, zou dat niet alleen een economische schok en braindrain veroorzaken, voorspelt Chaclin. „Wie komen er dan aan de macht? Begint dan het vingerwijzen naar Nederland weer? Groeit de drang naar zelfstandigheid?”

Band met Venezuela

De huidige regering-Rhuggenaath wil binnen het koninkrijk blijven en met Den Haag samenwerken. Maar in de oppositie zitten genoeg politici die juist willen breken om helemaal onafhankelijk te worden en de banden met Venezuela aan te halen. De invloedrijke ex-premier en oppositiekopstuk Gerrit Schotte bepleit dit bijvoorbeeld. Ondanks een veroordeling voor banden met de gokmaffia won hij vorig jaar de verkiezingen, maar kon geen regering vormen.

Of de grenscrisis van deze week de steun voor zulke toenadering tot Venezuela heeft vergroot, is de vraag. „Maduro gaat Fidel Castro achterna. Hij wordt steeds autoritairder”, stelt George Roach, die in volkswijk Wishi aan de weg kokosnoten verkoopt. „Dat ding van deze week lijkt op wat men doet als het oorlog is”, zegt hij, terwijl hij met een slagersmes een kokosnoot open hakt. „Het is nu afwachten wat zijn volgende stap is.”

Roach haalt het gerucht aan dat Den Haag vijfhonderd extra militairen naar het Caraïbisch deel van het Koninkrijk zou hebben gestuurd. Premier Rhuggenaath stelde deze week hiervan niet op de hoogte te zijn. „Er is ook geen reden toe”, zei hij. Roach is niettemin „blij dat we nog bij Nederland horen – voor als het misgaat.”

Bron: NRC Handelsblad