Zes vragen overwitwasproblematiek | Hanneke Chin-A-Fo; Camil Driessen
Via de ‘Troika Laundromat’ belandden foute Russische miljoenen ook in Nederland. ING ging hard onderuit op de beurs.
Russische miljarden, Baltische banken, westerse rekeninghouders die niet zagen dat ze werden misbruikt. En daartussenin Nederlandse banken die hopeloos achter de feiten aan lopen. Het zijn de vaste ingrediënten van de enorme witwasoperaties die alleen naar buiten komen door het spitwerk van onderzoeksjournalisten. Niet door de banken zelf, niet door hun toezichthouders.
Deze week onthulde het Oost-Europese onderzoekscollectief OCCRP wat zij noemt de Troika Laundromat: een web van banktransacties waardoor ruim 3 miljard euro aan zwart Russisch geld lijkt te zijn witgewassen via belastingparadijzen en zo op westerse bankrekeningen is beland. Eerder bracht het al de Russian Laundromat (18,5 miljard euro) en de Azerbaijani Laundromat (2,6 miljard euro). Vorig jaar werd ook bekend dat via het Estse filiaal van de Deense Danske Bank vermoedelijk 200 miljard euro aan schimmig Russisch geld Europa is binnengekomen.
1 Wat is de Troika Laundromat precies voor constructie?
OCCRP en een Litouwse nieuwssite ontvingen 1,3 miljoen banktransacties en andere documenten, waaruit het beeld rijst dat de Russische investeringsbank Troika Dialog in de periode 2006-2013 miljarden aan Russisch geld heeft witgewassen via twee Litouwse banken. Door het geld in veel kleine transacties steeds opnieuw over te boeken naar weer een andere vennootschap bij weer een andere bank, raakt de schimmige oorsprong uit het zicht. Die tussenschakels zijn vaak brievenbusfirma’s in belastingparadijzen, waar ze geen jaarrekeningen of eigenaargegevens hoeven te publiceren. Zo kan verborgen blijven dat zij de diensten waarvoor zij betaald krijgen helemaal niet geleverd hebben. Op papier ziet alles er bonafide uit: de transacties krijgen algemene omschrijvingen als ,,voor goederen” of ,,voor bouwmateriaal”.
Aan het einde van de keten zit vaak een transactie waar wel degelijk een dienst of product tegenover staat. Bijvoorbeeld de levering door een Nederlands bedrijf van groente of fruit aan een Russische klant. Het enige opmerkelijke is dan dat die Nederlandse leverancier betaald wordt door een onbekend bedrijf uit een belastingparadijs. Maar zolang het geld binnenkomt en het vermelde factuurnummer klopt, valt dit bijna niemand op.
2 Hoe zijn Nederlandse banken hierbij betrokken?
Op deze manier komt bijna 1 miljard euro terecht bij Nederlandse banken, constateert het Nederlandse onderzoeksplatform Investico, dat de gelekte data bestudeert en erover publiceert in Trouw en De Groene Amsterdammer. Het grootste deel hiervan eindigt op rekeningen van twee kleine banken: de Nederlandse vestiging van de Turkse GarantiBank en Amsterdam Trade Bank (ATB), een dochteronderneming van de Russische Alfa Bank, waarvan oligarch Michail Fridman grootaandeelhouder is.
Ook de drie grootbanken (ABN Amro, Rabobank, ING) ontvingen transacties. Zo is er de betaling aan de Brabantse scheepsbouwer Heesen, die tussen 2006 en 2010 op zijn Rabobank-rekening ruim 40 miljoen euro ontving voor de levering van twee luxe jachten aan de Russische senator Valentin Zavadnikov.
Daarnaast valt op dat ING via zijn filiaal in Moskou jarenlang bleef werken voor een bedrijf waarvan de bank al in 2009 vermoedde dat het betrokken was bij witwassen.
3 Hadden de banken de witwastransacties moeten opmerken?
Tussen de miljoenen transacties die zij verwerken hoeven banken niet elke witwasoperatie te kunnen aanwijzen. Maar zij moeten wel kunnen aantonen dat zij zich serieus inspannen om verdachte transacties te vinden. Dat betekent onder andere dat zij hun eigen klanten goed kennen: bestaat de rekeninghouder echt, is het bedrijf inderdaad actief in de sector die het opgeeft, wat voor bedragen zijn daar gebruikelijk? En hoe komt dat overeen met de betalingen die binnenkomen? Vage transactieomschrijvingen als ,,voor goederen” zijn volgens deskundigen ‘rode vlaggen’ voor witwassen, zeker in combinatie met afzenders uit belastingparadijzen.
ING is jarenlang tekortgeschoten in dit soort controles, oordeelde het Openbaar Ministerie vorig jaar, toen het met ING de hoogste schikking in Nederland ooit trof. Voor 775 miljoen euro kocht de bank strafvervolging af voor het jarenlang structureel overtreden van de Wet ter voorkoming van witwassen en terrorismefinanciering (Wwft). Criminelen konden, zo bleek uit onderzoek van de FIOD, ,,nagenoeg” ongestoord van ING-bankrekeningen gebruikmaken. De systemen bij ING waren zo slecht op orde dat justitie niet kon achterhalen hoeveel er in totaal via ING is witgewassen.
4 Waarom reageren de beurskoersen zo heftig?
De aandelen van verschillende banken die als schakel in de Troika Laundromat genoemd worden gingen deze week onderuit. Zo verloor de Oostenrijkse Raiffeisen Bank 15 procent van zijn waarde in reactie op de publicaties, in combinatie met het nieuws dat het Oostenrijkse OM belastende stukken over betrokkenheid bij witwassen had ontvangen.
Die waren afkomstig van Bill Browder, de investeerder die rijk werd met beleggingen in Rusland, maar nu al tien jaar fulltime werkt aan het blootleggen van Russische witwaspraktijken. Browders jurist, Sergei Magnitsky, stierf in 2008 in de Russische cel waar hij was opgesloten nadat hij had onthuld dat overheidsfunctionarissen 230 miljoen dollar uit de schatkist hadden gestolen en witgewassen in het Westen. NRC beschreef eerder hoe een deel hiervan belandde in Nederland.
In Nederland herstelde ABN Amro snel na een aanvankelijke koersval. De in het verleden mogelijk betrokken bedrijfsonderdelen zijn overgenomen door RBS. Concurrent ING leed deze week wél forse koersschade. Het aandeel verloor zo’n 10 procent waarmee bijna 5 miljard euro aan beurswaarde verdampte.
De koersval is opvallend. In de schikking werd ING expliciet gevrijwaard van nieuwe vervolging voor witwaszaken in de periode 2010 tot en met september 2018. Analist Matthias de Wit van zakenbank Kempen & Co zegt dat de koersval voortkomt uit ,,vrees voor nieuwe acties” tegen ING door de autoriteiten. Onderzoeken dus, en mogelijk boetes. Niet in Nederland, maar bijvoorbeeld in België en Rusland.
Dat lijkt overtrokken. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de Amerikaanse autoriteiten staan België en Rusland niet te boek als landen waar de financiële waakhonden grif miljardenboetes opleggen.
5 Wat doen de Nederlandse autoriteiten om witwassen aan te pakken?
,,De FIOD en het OM zitten er bovenop”, meldt een woordvoerder van het functioneel parket, de afdeling van het OM die complexe fraude onderzoekt. Bij ATB viel de FIOD eind 2017 binnen wegens witwasverdenkingen. Of het daarbij (mede) om verdenkingen in de deze week onthulde zaak gaat, wil het parket niet zeggen.
Toezichthouder op de naleving van antiwitwaswetgeving is De Nederlandsche Bank (DNB). Sinds de schikking van ING sloeg zij meermaals hard op de trom. ,,DNB is streng op financieel-economische criminaliteit”, luidt een van de drie speerpunten van het toezicht voor de komende jaren.
Sinds 2014 greep DNB zeventien keer in bij banken wegens slechte naleving van de antiwitwaswetten. DNB stelde ook dat verschillende banken hun verantwoordelijkheid ,,nog onvoldoende adequaat oppakken”. Ze ziet ,,nog te vaak dat binnen de bankensector de poortwachtersfunctie onvoldoende op orde is” en sprake is van ,,onvoldoende klantonderzoek” en ,,gebrekkige transactiemonitoring”.
6 Komen de Nederlandse banken in beweging?
De schandalen die naar buiten komen zijn relatief oud. Maar de woorden van DNB – in de tegenwoordige tijd – duiden erop dat banken hun controles nog niet op orde hebben. Dat blijkt ook uit het feit dat banken nu als bezetenen extra controlepersoneel werven. Neem ABN Amro. Topman Kees van Dijkhuizen voelde zich in november nog ,,senang” bij de inspanningen van zijn bank tegen witwassen en fraude. Vorige maand maakte hij plots bekend dat ABN Amro 85 miljoen euro extra uittrekt voor beter zicht op haar klanten en de herkomst van hun geld. Aan de zo’n 1.000 werknemers die hieraan werken worden er 400 toegevoegd.
Tegelijkertijd stellen de banken dat ze de strijd tegen witwassen met de handen op de rug moeten voeren. Chris Buijink, de voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Banken, pleitte ervoor dat banken informatie over foute klanten mogen delen. Hij riep ook op banken toegang te geven tot de Basisregistratie Personen, BSN-nummers en het UBO-register met eindeigenaren van vennootschappen.
Als banken straks hun zaken op orde hebben, wil dat niet zeggen dat alle criminelen ook gepakt worden. In 2017 meldden banken bijna 23.000 ongebruikelijk transacties bij de daarvoor bestemde Financial Intelligence Unit (FIU), die onder justitie valt. Ruim 4.000 daarvan werden ook door de FIU als verdacht aangemerkt. ,,Een veel kleiner aantal leidt uiteindelijk ook tot een opsporingsonderzoek”, meldde Buijink haast eufemistisch.
Wie het jaarverslag van FIU erbij pakt ziet waar hij op doelt. In 2017 stuurde de FIU 302 dossiers naar de FIOD, zaken waar écht iets aan de hand is. Het leidde tot 29 onderzoeken.
Deze week kwam een nieuw witwasschandaal naar buiten. Hoewel het zwaartepunt in Rusland en Litouwen ligt, belandden honderden miljoenen ook bij Nederlandse banken.
Bron: NRC Handelsblad