Nina Jurna
Na de zoveelste overval door Venezolaanse criminelen op een lokale winkelier kwam het aan de Braziliaanse grens tot geweld tegen de vele vluchtelingen uit het buurland. Zoals heel de regio kraakt het tolerante Brazilië onder de massaal vluchtende Venezolanen.
In het verschroeide gras ligt een pop met verbrande haren. Verscheurde kledingstukken slingeren rond en resten van een kapot geslagen wit bed steken af tegen de asresten.
Ruim een week geleden vond er hier een hevige geweldsuitbarsting plaats. Bewoners van het Braziliaanse grensstadje Pacaraima in de noordelijke deelstaat Roraima vielen Venezolaanse vluchtelingen aan. Ze braken hun barakken af, sloegen bezittingen stuk en staken de boel in brand. Meer dan duizend Venezolanen sloegen halsoverkop op de vlucht, terug naar Venezuela.
Op de plek, die nu aandoet als een verlaten slagveld, stond een podium waaronder arme, dakloze Venezolaanse gezinnen bivakkeerden. De Braziliaanse pastor Gedeão Vasconcelos en zijn vrouw Sandra brachten de families dagelijks een maaltijd en schoon water. „Ik hoorde een uitzinnige menigte op straat gillen: ‘De Venezolanen moeten het land uit! We gaan alles in brand steken!’”, vertelt hij. Snel probeerde Vasconcelos zo veel mogelijk families in veiligheid te brengen door ze te verstoppen in zijn baptistenkerk.
Beelden van de geweldsuitbarsting gingen de hele wereld over. De Braziliaanse president Michel Temer stuurde met spoed zestig extra militairen naar het gebied. De directe aanleiding voor het geweld was de zoveelste roofoverval op een lokale winkelier door Venezolaanse criminelen. Deze keer was het slachtoffer ook nog tot bloedens toe afgetuigd en gemarteld. Het was de druppel voor de inwoners van het kleine Pacaraima, die de duizenden rondzwervende vluchtelingen al tijden zat zijn. Een week na het drama broeit het nog steeds in het stadje.
Operatie Ontvangst
„Koffie en chocolademelk!”, roept een militair in een grote tent verderop bij de grens. Binnen zitten een paar honderd Venezolaanse vluchtelingen die net Brazilië zijn binnengekomen. Sommigen wachten bij het loket van de Federale Politie om een tijdelijke verblijfsvergunning aan te vragen. Ernaast is een rij voor mensen die zich willen laten vaccineren. Venezolanen die zich bij UNHCR als vluchteling willen laten registreren, kunnen dat verderop in de tent doen, waar ook andere VN-organisaties zoals UNICEF gevestigd zijn.
Dagelijks komen er hier tussen de 800 à 900 vluchtelingen binnen. Vluchtelingen die geen geld hebben om verder te reizen, blijven hier hangen. Het inwonertal van het grensstadje is daardoor verdubbeld tot circa 25.000.
Venezolaanse vluchtelingen lopen richting Santa Elena, na bij Pacaraima hun paspoort te hebben laten gecontroleerd. Foto Nacho Doce/Reuters
„We zorgen voor een vlotte doorstroom van de Venezolanen”, zegt kolonel Hilel Zanatta, hoofd van de ‘Operatie Ontvangst’. „Ze kunnen hier binnen twee dagen al een tijdelijke verblijfsvergunning krijgen.” De bedoeling is dat er zo veel mogelijk mensen doorreizen. Ofwel naar Boa Vista, de hoofdstad van Roraima, of verder, want in Pacaraima is er geen werk en geen regulier opvangcentrum, legt de kolonel uit.
Schaarste, honger en medicijntekorten zijn de belangrijkste oorzaken van de Venezolaanse exodus. De economie van het land verkeert in een vrije val als gevolg van de jarenlang dalende olieprijs, maar vooral ook door wanbeleid en corruptie. Sinds de Venezolaanse president Nicolás Maduro vorige week de nieuwe munt, de bolívar soberano, introduceerde, in een poging de hyperinflatie te beteugelen, schoten de prijzen direct weer de lucht in. Ook het aantal vluchtelingen neemt verder toe.
„Maduro wil binnenkort bovendien de prijs van benzine, nu vrijwel gratis, verhogen naar internationale maatstaven. Dat wordt funest en we verwachten dat het aantal dan kan oplopen tot 1.500 vluchtelingen per dag”, zegt kolonel Zanatta.
‘Ooit zullen we weer samen zijn’
Rond negen uur ’s ochtends stapt Jenni Hernández (34) met haar zoon Joswel (13) de grens over en voegt zich bij de rij wachtenden. Moeder en zoon hebben er een reis van drie dagen opzitten en nu wacht hun een moeilijk afscheid. „Ik heb besloten dat het beter is dat Joswel bij zijn vader in Brazilië gaat wonen. We zijn gescheiden en mijn ex is drie jaar geleden gevlucht naar Brazilië. Ik voel me wanhopig, maar ik kan mijn zoon niet meer te eten geven. Zijn vader heeft werk in Brazilië, een huis en een nieuwe vriendin”, zegt Hernández.
Correspondent Nina Jurna volgt sinds 2016 de Venezolaanse Paula Navas en haar dochters in Venezuela. Ze eten tegenwoordig nog maar een paar keer per week. Lees daarover: Paula loopt met een tas vol geld door de steile steegjes, maar kan niets kopen
Straks zal ze haar zoon overdragen aan zijn vader, die nu met de bus onderweg is vanuit Manaus. Zelf wil ze naar Colombia vluchten in de hoop daar werk te vinden. „Er komt hopelijk een tijd dat we weer samen zijn, maar nu heb ik geen keuze. Ik doe dit om het leven van mijn zoon te redden”, zegt ze met tranen in haar ogen. Joswel kijkt gebiologeerd op zijn spelcomputer die hij al heeft ingesteld in het Portugees. „Ik hoop dat ik snel vrienden maak”, zegt hij.
In de drukke winkelstraat van Pacaraima wemelt het van de Venezolanen die de grens oversteken om inkopen te doen. Sommigen hebben dagen gereisd. Ze lopen met flessen water, zakken rijst en meel en laden hun auto’s vol met kilo’s vlees, eieren en brood. Allemaal levensmiddelen die in eigen land niet meer te krijgen zijn of onbetaalbaar zijn geworden. Op straat klinkt overal portuñol, een mengelmoes van Spaans en Portugees.
Arme deelstaat raakt ontwricht
Een Venezolaan probeert af te dingen op de prijs van een krat frisdrank, maar verkoper Raimundo Nonato de Oliveira (55) schudt zijn hoofd. „Nee amigo, dit is de prijs, niet minder”, zegt hij. De hechtingen op zijn hoofd zijn nog vers, eromheen korsten donkerrood verhard bloed. De roofoverval waarbij hij zwaar gemarteld werd en van 23.000 real (bijna 5.000 euro) werd beroofd, wil hij achter zich laten. „We zijn hier nu niet xenofoob of anti-Venezolaans in Pacaraima. De geweldsuitbarsting die volgde na mijn beroving praat ik niet goed. Maar waarom is er geen betere controle bij de grens op wie er binnenkomt? We hebben hier iedere dag wel een inbraak. Er zwerven duizenden hongerige Venezolanen zonder geld op straat. En waar zijn de militairen die door president Temer zijn gezonden? Zie jij ze hier patrouilleren in de winkelstraat? Ze houden zich op bij de grens als versterking voor de Federale Politie. En wij, de bewoners, zijn vogelvrij. Vanmorgen is er weer een winkel beroofd!”, klaagt de winkelier, die na zijn gewelddagige overval is uitgegroeid tot lokale held.
Volgens João Kleber, voorzitter van de winkeliersvereniging ligt het probleem dieper: de deelstaat Roraima, met 500.000 inwoners, is niet in staat de meer dan 50.000 vluchtelingen op te vangen en raakt ontwricht. In de hoofdstad Boa Vista zijn er tien opvangkampen. Maar duizenden mensen voor wie geen plek is, zwerven op straat. Kleber: „We zijn geen grote, rijke deelstaat als bijvoorbeeld São Paulo. Er moet eerst geïnvesteerd worden in onze eigen infrastructuur, economie en onderwijs voordat we hulp kunnen bieden. Het is wachten tot de boel hier instort.” Volgens Kleber moet de Braziliaanse overheid veel strenger optreden en net als Peru en Ecuador ook alleen Venezolanen binnenlaten met een paspoort en niet slechts met een ID-kaart.
Wat ook een groot risico is, is dat Roraima zijn stroom grotendeels uit Venezuela haalt, een gevolg van jarenlange lokale politieke conflicten en bureaucratie. „Brazilië koopt elektriciteit van Venezuela, maar als de boel daar echt plat komt te liggen, wat niet ondenkbaar is, zitten wij ook zonder stroom. Nu al zijn er regelmatig stroomuitvallen”, zegt Kleber.
Geen xenofoob land
De extreem-rechtse presidentskandidaat Jair Bolsonaro, die in oktober de verkiezingen in Brazilië hoopt te winnen, gebruikt de gespannen situatie in Roraima ondertussen al volop. „We kunnen niet langer iedereen maar met open armen binnenlaten, de uitbarsting van de bewoners van Pacaraima komt door het gevaar van open grenzen”, zei Bolsonaro.
De crisis in Venezuela zorgt voor een stroom vluchtelingen die onlangs in de regio tot problemen leidde. Lees daarover: Venezolaanse crisis leidt tot geweld in grensregio’s
Toch is Brazilië over het algemeen allesbehalve een xenofoob land. Het is opgebouwd door migranten die hier al dan niet gedwongen naar toe kwamen, de 200 miljoen Brazilianen hebben overal ter wereld hun wortels. Duizenden Syriërs die hier de afgelopen jaren naartoe vluchtten, werden soepel opgenomen. Toch durven de 64 Venezolaanse mannen, vrouwen en kinderen die zich sinds de geweldsuitbarsting schuilhouden in de kerk van pastor Gedeão Vasconcelos nog steeds de deur niet uit. „Wij zijn niet in Brazilië omdat we dat willen”, zegt Carlos Quintana (65) die zijn barak uit werd gesleurd en met stenen werd geslagen „Ik ben oud en zou nooit mijn land verlaten. Maar als je een keuze hebt om dood te gaan van de honger of te vluchten, wat doe je dan?”
In de verte klinkt plotseling hard geknal van vuurwerk. De Venezolaanse kinderen schrikken op. Een groep van een paar honderd geëmotioneerde betogers met protestborden heeft zich verzameld bij een opvangplek voor gevluchte Warao-indianen uit Venezuela. Ze richten hun woede op de gewapende Braziliaanse militairen die voor het hek staan. „Zijn jullie er alleen voor de veiligheid voor de Venezolanen of ook voor die van ons!”, gilt Maria Fátima de Sousa, terwijl ze met haar bord zwaait. „Wij betalen belasting, maar we hebben als Braziliaan geen enkel recht of voorzieningen in ons eigen land!” De menigte joelt. Het protest gaat tot in de namiddag door.
Bron: NRC