Door: Frank Hendrickx voor Volkskrant

Als intellectueel zwaargewicht werd Ronald Plasterk de politiek binnengehaald. Superslim, origineel, mediageniek en dan ook nog een bèta. Waar en waarom ging het mis?

18 juni 2015

Ronald Plasterk was vooraf gewaarschuwd dat de oppositie zijn initiatief niet steunde. Dus geen meerderheid in de Eerste Kamer. Onderwerp van de dag: het misbruik aanpakken van de Wet Openbaarheid Bestuur. Plasterk heeft toch doorgezet. Het verzet is gekomen, net als de vooraf vanuit de oppositiebankjes al aangekondigde capitulatie van de minister. Plasterk houdt zijn wet maar aan.

Een Kamerlid per app: ‘Dit is de minister van niet bestaande problemen.’

Uiterlijk is Ronald Plasterk amper veranderd. Zijn pakken strak gesneden, het overhemd altijd wit, een rode powerdas strak tegen de boord. Geen gram aangekomen is Plasterk, fervent bezoeker van de tweewekelijkse sportklasjes van het kabinet. De haren zijn iets grijzer en tegenwoordig opereert hij blootshoofds. Verder lijken de politieke jaren geen vat op hem te krijgen.

Dat hebben ze wel. Nogal. Ronald Plasterk werd in 2007 verwelkomd als een intellectuele gigant, wetenschappelijke wereldtop, gelauwerd met de Spinoza-premie. Op het lijstje van ontdekker Wouter Bos stond hij als ‘alleskunner’ te boek. Iemand voor wie geen ministerie te zwaar zou zijn. Kon hij ook besturen? Plasterk reageerde met superieure nonchalance: het zou wel gaan, hij had toch ook een laboratorium met tientallen wetenschappers geleid?

Een labcollega zei bij het afscheid: hij heeft één zwakte. Hij denkt dat hij alles kan.

Bos wilde er graag een bèta bij. Plasterk had de 19.000 genen van het één millimeter grote wormpje Caenorhabditis elegans ontcijferd. Niemand op het Binnenhof wist wat het betekende; iedereen was onder de indruk. ‘Alfa’s kun je alles wijsmaken’, zei Plasterk ooit. ‘Ons hele parlement bestaat uit alfa’s.’

Acht jaar later is het dedain wederzijds. Het Binnenhof is een lelijke plek voor mensen die afglijden in de pikorde. Tijdens een gesprek wordt vaak net boven de ooggrens gekeken of er verderop misschien iemand van meer belang te ontwaren is – in de VS ook wel de ‘scalp look’ genoemd. En Plasterk wordt gescalpt.

Zijn partij is ver weggezakt en binnen de PvdA is hij weer weggezakt.
Veel van wat hij aanraakte, is mislukt. Nu oogt de agenda leeg. De fusies van provincies verdampt, de halvering van het aantal waterschappen vergeten, de gemeenten gaan hun gang. Over de AIVD mag hij niks zeggen, over de verwikkelingen in het Caribische deel van het Koninkrijk wil niemand wat horen.

‘Plasterk lijkt verdwaald in de politiek’, merkte oud-GroenLinks-leider Bram van Ojik onlangs achteloos op. Het toont aan hoe vanzelfsprekend het is geworden om op hem af te geven.

Zo ver is het gekomen met Plasterk, een ‘razendintelligente man’ (dixit Wouter Bos) en ‘de snelste denker van het Binnenhof’ (dixit Diederik Samsom), nu veroordeeld tot onopvallende debatten over onopvallende onderwerpen. Geld voor nieuw, spraakmakend beleid heeft hij niet. Een comeback is onwaarschijnlijk.

Wat is er gebeurd met Dr. P?

23 april 2015

Drie Kamerleden zijn gekomen; dertien fracties schitteren door afwezigheid bij het overleg met minister Plasterk. Onderwerp van gesprek is ironisch genoeg ‘de Doe-democratie’. Plasterk heeft al in 2013 een 65 pagina’s dikke kabinetsnota met die titel naar de Kamer gestuurd. Twee jaar lang is er niet over gesproken, nu preekt Plasterk voor een verlaten parochie. Je zou het een schrobbering kunnen noemen, maar Plasterk geeft geen krimp. ‘Ik vind dit een fascinerend thema’, zegt hij in het lege zaaltje.

Mijn ego is te groot om gekwetst te kunnen worden, heeft hij zelf al eens geconcludeerd.

Het had anders kunnen lopen. Plasterk had partijleider kunnen worden, als Samsom er niet was geweest. Volgens een oude vriend reikten zijn ambities al bij zijn eerste stappen in de politiek tot in het Torentje. Lang streefde hij naar de post van minister van Financiën die voor Wim Kok de weg baande naar het hoogste ambt.

Het Kamerlidmaatschap van 2010 had de opmaat moeten zijn naar die rol als schatkistbewaarder. Plasterk – onder Balkende IV een populair minister van Onderwijs en Cultuur – claimde plek drie op de lijst en werd woordvoerder Financiën. Een bioloog die zijn hele leven met wormen prutste? Zo ingewikkeld was die crisis niet, pochte Plasterk tegen iedereen die het wilde horen. De financiële sector, ach, het was uiteindelijk ook maar een bedrijfstak. Als je een paar simpele basisprincipes kende, praatte je op gelijk niveau met bankiers.

Een oplossing voor de twijfels over zijn geschiktheid had Plasterk ook. Hij regelde, naar nu blijkt, een onbetaald hoogleraarschap voor één dag per week aan de Universiteit van Amsterdam. Een professor in de ‘Politiek-economische omgeving’ als minister van Financiën, wie kon daar nog tegen zijn?

Het liep anders. Plasterk maakte zijn benoeming tot hoogleraar economie niet bekend om de verkiezingscampagne niet te verstoren. Jeroen Dijsselbloem ging vervolgens meeonderhandelen met de VVD en werd de nieuwe minister van Financiën. Plasterk zag het te laat aankomen, de intensiteit van de band tussen ‘de twee rode ingenieurs’ was voor hem een verrassing. Samsom was lang niet meer dan een Kamerlid dat een etage hoger zijn dingetje deed.

Uitgeklede post

NIET GELUKT
Provincies samenvoegen. Noord-Holland, Utrecht en Flevoland moesten opgaan in één provincie. Plasterk veranderde de plannen meerdere keren, zonder resultaat.

Snijden in bestuurdersbestand. Plasterk moest het aantal provinciale ambtsdragers, statenleden en gedeputeerden met 25 procent terugbrengen. Hij schreef een wet, maar stuurde die nooit naar de Kamer.

Waterschappen samenvoegen. Van de 23 waterschappen mochten er deze kabinetsperiode nog 10 tot 12 overblijven. Er zijn er nog steeds 23. Wel gelukt is dat de waterschapsverkiezingen samenvallen met die van de provinciale staten.

Gemeenten samenvoegen. Deze kabinetsperiode dienden 75 van de 415 gemeenten te verdampen. Vanaf 2025 mochten er alleen nog supergemeenten van 100.000 inwoners bestaan. Het kabinet zwakte de plannen af. Er verdwijnen nu zo’n tien gemeenten per jaar, net zoveel als voorheen.

Bezuinigingen op AIVD. Plasterk tekende voor het wegsnijden van eenderde van het budget van de AIVD. Mede onder druk van de oppositie en de internationale omstandigheden is de bezuiniging teruggedraaid. Plasterk zegt dat zelf in het kabinet geregeld te hebben.

WEL GELUKT:
De topsalarissen in de publieke sector zijn verder aan banden gelegd.

‘Boerkaverbod’: gezichtsbedekking wordt verboden in onderwijs- en zorginstellingen, overheidsgebouwen en openbaar vervoer.

Weigerambtenaren worden niet meer aangenomen. Scholen mogen leraren ook niet weigeren op grond van hun seksuele geaardheid.

Plasterk kreeg Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Voor die post had Samsom ook iemand anders in gedachten: Guusje ter Horst. Ze bedankte, omdat het ministerie in haar ogen was uitgekleed. Politie weg, Integratie weg, Wonen weg. Wat restte waren onzichtbare dossiers: Koninkrijkszaken en de AIVD. En openbaar bestuur, taaiste der taaie dossiers.

Plasterk – een man met ‘licht anarchistische trekjes’, zoals een voormalige medewerker zegt – hapte toe, tot verbazing van mensen die op Onderwijs met hem werkten. Toen was hij met geen stok naar onderwijskoepels te slaan. Met bestuurders en hotemetoten had hij weinig op. En die man moest het dorre openbaar bestuur in Nederland naar zijn hand zetten?

22 april 2015

Hij had volgens een bron in de PvdA ook nog de keuze uit een ander departement, maar gaf de voorkeur aan ‘de ondankbare taak’ bij BZK. Een klus waarmee hij de inrichting van Nederland kon veranderen.

De meligheid slaat toe tijdens een overleg over de stemcomputer. PVV-Kamerlid Martin Bosma stelt voor drones en webcams in het stemlokaal te gebruiken.

‘Laten we vooral al die nieuwe techniek inzetten waar het kan.’

Vooralsnog blijft het rode potlood, ondanks de nu al drie jaar voortslepende discussies over stemmen per computer. De meeste oppositiepartijen geloven het wel. Plasterk heeft toch geen geld voor de stemcomputer en de gemeenten willen niet betalen. Een commissie heeft in opdracht van Plasterk twee rapporten gepubliceerd. Nu is ‘een deskundigengroep’ aan het werk. Dan volgen weer meer debatten. Over de stemcomputer, de drones en de webcams die er allemaal niet komen.

Zijn grootste opdracht – het samenvoegen van provincies – was een mijnenveld. Geblinddoekt en ver voor de troepen uit, liep Plasterk erop af. Met fatale gevolgen.

De geschiedenis? Er was vanaf het prilste begin verzet, maar Plasterk was vastbesloten het te regelen, met of zonder steun van de provincies. Daarna kwamen de machinaties van bestuurlijk Nederland op gang. De Eerste Kamer wilde – ingefluisterd door het informele circuit uit de provincies – ‘een visie’ van Plasterk. Dat stuk werd met gusto weggehoond.

Plasterk maakte tegelijkertijd een grote tournee langs drie provincies om met de pure gave van zijn charisma de lokale politici en bevolking tot inkeer te brengen. Noord-Holland bezocht hij zes keer, Utrecht en Flevoland samen acht keer. Resultaat: meer verzet.

Er kwamen protestliederen. Er werd gedreigd met referenda. Plasterk was opeens boegbeeld van een bestuurlijke kamikazeactie.

Tegelijkertijd haalde hij uit via de media, begin en einde van Plasterks politieke stijl. In Pauw & Witteman zei de PvdA’er dat provinciale bestuurders uit waren op een eigen dienstauto en allemaal op handelsmissie wilden naar China. Heel bestuurlijk Nederland zat in de gordijnen.

Rutte sprong bij om de boel te redden. Te laat. GroenLinks en D66 verschenen nog in het Torentje, maar hun eisen om aan de nieuwe provincie meer taken te geven liepen op niks uit. Volgens hen liet Plasterk zich overrulen door Melanie Schultz van Infrastructuur.

Uiteindelijk trok gedoger Alexander Pechtold de stekker er uit. Een enkele aanwezige meende opluchting te zien bij PvdA-leider Samsom. De bestuurlijke afslanking was een wens van de VVD, in de PvdA ontbrak enthousiasme. Nu was alles mislukt.

Had een andere aanpak wél gewerkt? Voorgangers van Plasterk leerden al dat het openbaar bestuur ‘een wespennest’ is en hij was gewaarschuwd. Waarom zette hij niet eerst een commissie van wijze mannen aan het werk? Dan kon hij aftasten en zelf in de luwte blijven.

Plasterk koos voor zijn geheel eigen aanpak, een rode draad in zijn politieke loopbaan. Hij heeft volgens ervaringsdeskundigen ‘een sterk vertrouwen in zijn eigen instinct en in zijn vermogen om alles te snappen’. Sommige ambtenaren roemen zijn verbluffende intellect en de snelheid waarmee hij informatie doorgrondt. Een veteraan die menig bewindspersoon overleefde, noemt Plasterk de slimste man met wie hij ooit heeft gewerkt. Met zijn werklust en originaliteit geeft hij ook energie aan zijn medewerkers.

Anderen zijn afgeknapt. Zelfs als Plasterk de stukken slecht heeft gelezen, weet hij het na vijf minuten beter dan de specialist. Zijn bewijsdrift is groot, niet zelden ten koste van anderen.

Tijdens debatten hoeft hij als enige bewindspersoon bijna nooit pauzes om te overleggen met ambtenaren. Speeches die voor hem zijn geschreven, negeert hij. Aan hiërarchieën hecht hij niet. Als een directeur een minder snuggere indruk maakt, praat Plasterk liever met een ondergeschikte.

Op BZK zijn er nu ambtenaren die wachten op de volgende verkiezingen. Dat kan, want aan bestuurlijke vernieuwing brandt de minister zijn vingers niet meer.

Zijn bewijsdrift is groot, niet zelden ten koste van anderen

14 januari 2015

Bij een debat over de aanslagen in Parijs is Plasterk als hoofdverantwoordelijke van inlichtingendienst AIVD aanwezig. Na uren debatteren besluit premier Rutte de vragen die aan de minister zijn gesteld voor eigen rekening te nemen. Waarom blijft onduidelijk. Volgens Plasterk gebeurde het op zijn verzoek.

D66-leider Pechtold, door de columnist Plasterk ooit betiteld als ‘een omhooggevallen dorpsburgemeester’ en ‘een man van principes, maar niet die van D66’, loopt sarrend naar de interruptiemicrofoon.

‘Missschien kan de minister dan wat anders gaan doen?’
Rutte: ‘Hij blijft zitten.’
Plasterk zegt geen woord.

Hij wist al voor zijn beëdiging als minister dat de inlichtingendienst AIVD in alle staten was over de draconische bezuinigingen. Het kabinet wilde in één klap eenderde van de begroting wegsnijden.

Plasterk durfde na zijn eerste gesprek bij de AIVD niet met de vuist op te tafel te slaan. Elk ministerie moest bezuinigen. In het constituerend beraad drong hij er alleen op aan de passage over het opdoeken van de buitenlanddienst te schrappen. De bezuiniging bleef.

Het was PvdA-bewindspersonen al opgevallen: Plasterk is extreem loyaal, zo loyaal dat het neigt naar zwakte.

In al die jaren is er geen voorbeeld te vinden van een Plasterk die intern de boel op scherp zet of hoog spel speelt. Bij Kamerleden bestaat daardoor de indruk dat hij in het kabinet niet vecht voor zijn zaak. Als het om beleid gaat, relativeert hij soms te veel, zeggen ook medestanders.

Plasterk worstelde wel zichtbaar met de bezuiniging op de AIVD. Was het onverantwoordelijk of toch niet? Het was het begin van een moeizame relatie met de inlichtingendienst. Plasterk zal voor altijd de man blijven die beweerde dat de Amerikanen hier metadata van telefoongesprekken verzamelden, terwijl het zijn eigen dienst was. Hij overleefde nipt een breed gesteunde motie van wantrouwen.

Ook in dit geval was Plasterk gewaarschuwd, nu door zijn collega Jeanine Hennis van Defensie: blijf weg uit de media. Maar de man die vertrouwt op zijn eigen instinct luisterde wederom niet. De misser bij Nieuwsuur was vooral zo schadelijk omdat die naadloos paste in het beeld dat van Plasterk bestond: een ijdeltuit met een hoed.

Sommige ambtenaren die met hem werkten bij Onderwijs spreken van een karikatuur, alsof Plasterk alleen maar met uiterlijk vertoon bezig was. In werkelijkheid was hij een redelijk succesvol minister. Hij ritselde honderden miljoenen uit zijn eigen begroting om de salarissen van leraren op te krikken. Grote hervormingen bleven uit, maar in die tijd was de consensus dat overambitieuze politici nu eens met hun vingers van het onderwijs moesten afblijven.

En, zeggen zijn medestanders, dezelfde media die hem destijds graag benaderden omdat hij origineel was en fris, zetten hem nu weg als ‘een publiticus’, een politicus die publiciteit als doel beschouwt.

Mediamomentjes

Die slachtofferrol overtuigt lang niet iedereen. Hij is meerdere keren geadviseerd minder publieke optredens te doen, maar zijn discipline hield nooit langer dan een paar weken stand. Critici zien in Plasterk iemand die geen gevoel heeft voor de politieke realiteit. In Den Haag moet je iets gegund worden. Dat is moeilijk als je jezelf steeds via ‘mediamomentjes’ op de voorgrond plaatst.

De term ‘columnistisch’ valt ook. Plasterk heeft geen overkoepelend thema waarvoor hij door roeien en ruiten gaat, er is geen hiërarchie in zijn doelstellingen. Ambtenaren hebben soms het gevoel dat zaken hem snel vervelen. Het ene moment laat hij het ‘onnodig kwetsende’ PowNed toe tot het publieke bestel, dan weer hekelt hij de maatschappelijke verruwing.

Als Plasterk al niet is verdwaald in de politiek, dan kunnen anderen hem in elk geval toch moeilijk volgen. De geneticus ontbeert volgens een ambtenaar zelf één politiek gen: hij is niet in staat draagvlak te creëren. Daarvoor is hij te eigenzinnig, te onvoorspelbaar en ook te veel op zichzelf gericht.

Oud-SP-leider Jan Marijnissen herinnert zich hoe hij met hernia op bed lag en door Plasterk werd gebeld over de locatie van het nieuwe Nationaal Historisch Museum. Marijnissen wist dat er alleen politiek draagvlak was voor Den Haag of Amsterdam. Welke plek koos Plasterk? Arnhem. Het museum is er nooit gekomen.

En nu? Hoe verder met Dr. P?

Hij probeert de AIVD weer in rustig vaarwater te krijgen. De bezuinigingen zijn van de baan. In het Caribisch gedeelte van het Koninkrijk laat hij ook volgens critici standvastigheid zien.

Er zijn nog dingen te doen. Maar veel is het niet. Een val van het kabinet zou ook een genade kunnen zijn. De Universiteit van Amsterdam zoekt een nieuwe voorzitter van het college van bestuur. Zou uitstekend passen bij Ronald, zeggen de mensen die hem goed kennen. Weer onder professoren.

12 juni 2015

Twitterconversatie tussen minister Plasterk en Powned-presentator Jan Roos.
Roos: ‘10.28. Tijd om te grillen’ (met foto van barbecue)
Plasterk: ‘De brikettenstarter. Tot vorige maand wist ik niet wat het was. Nu kan ik me geen menselijk leven meer voorstellen zonder.’
Roos: ‘Briketten zijn niet bevorderlijk voor het vlees. Er zit namelijk petroleum in verwerkt. Biologisch houtskool is beter.’
Plasterk: ‘Heel lefty klefty! Maar steek je die dan aan met aanmaakblokjes met petroleum?’

Dit stuk kwam mede tot stand op grond van veertien gesprekken met (voormalige) politici en ambtenaren.

Bron: Volkskrant