Iris Ludeker

In 2018 ging de afkalving van de liberale wereldorde gestaag door. Wie gaat die orde redden? Vooralsnog vallen er vooral kandidaten af.

Wat valt op aan het staatsieportret van de G20, afgelopen maand in Buenos Aires? Natuurlijk dat er nauwelijks vrouwen op staan. En juist wel veel autocraten en populisten. Maar wat echt bijzonder is aan de foto van de leiders van de machtigste landen in de wereld, is dat Angela Merkel ontbreekt. De Duitse Bondskanselier was er altijd bij sinds de G20 in 2008 werd opgericht, aan het begin van de economische crisis. Maar nu was ze er dus niet voor de groepsfoto; alsof ze ons alvast wilde laten wennen aan hoe dat er in de toekomst uit gaat zien, zo’n top van wereldleiders (eigenlijk kwam ze gewoon te laat voor de foto: haar regeringsvliegtuig had motorpech).

Want Angela Merkel, de vrouw die de liberale wereldorde moest verdedigen tegen alle gevaren die dreigen, gaat weg. In 2018 bleef ze binnenslands nauwelijks overeind, hobbelde ze van regeringscrisis naar regeringscrisis, en gooide ze uiteindelijk de handdoek in de ring. Partijvoorzitter van haar CDU is ze al niet meer, en bij de volgende Duitse verkiezingen (uiterlijk eind 2021) zal ze er niet meer bij zijn.

Romantisch etentje

Dat was niet de bedoeling van Barack Obama. Een week nadat Donald Trump in 2016 verkozen werd tot president van de Verenigde Staten, bezocht Obama nog één keer als staatshoofd Europa. Bij die gelegenheid ontmoette hij ook Merkel voor een laatste maal: de twee hadden een bijna romantisch etentje, een-op een, in Hotel Adlon in Berlijn. Ze dineerden drie uur lang; toen ze afscheid namen, zo vertelde Obama’s adviseur Ben Rhodes aan The New Yorker, gleed er een traan over Merkels wang. Op de terugweg zei Obama tegen Rhodes: “Nu is ze helemaal alleen.”

Tijdens het diner zou Obama een klemmend beroep op Merkel hebben gedaan om zich in ieder geval nog één keer kandidaat te stellen voor het Bondskanselierschap. Er moest iemand zijn die de stormen van het presidentschap van Trump ergens in de luwte met vaste hand zou doorstaan. Als de ‘volwassene’ op het wereldtoneel, die het grote ego van de man in het Witte Huis zou temperen. Merkel luisterde prompt: een paar dagen later maakte ze haar kandidatuur bekend, een jaar later werd ze opnieuw Bondskanselier.

Handelstarieven

Maar we zijn twee jaar verder, en als 2018 één ding heeft uitgewezen, is dat Trump niet te managen valt. Als Merkel zijn volwassen tegenspeler is, dan heeft de Amerikaan het juíst op haar en haar mede-Europeanen voorzien. Dit jaar liet hij meerdere keren zien dat hij geen behoefte voelt om met de Europeanen samen te werken, op welk dossier dan ook. In maart voerde hij handelstarieven op staal in – en ook al was China naar eigen zeggen zijn voornaamste doelwit, voor de Europese Unie maakte Trump geen uitzondering. In juli liet hij zich zelfs ontvallen dat de EU een ‘vijand’ is, op handelsgebied.

Tot zover het westerse bondgenootschap. “Met zulke vrienden heb je geen vijanden nodig”, liet president van de Europese Raad Donald Tusk zich ontvallen.

Op andere dossiers trok Trump ook zijn eigen plan. Ondanks smeekbedes van zijn Europese partners – Merkel, maar ook de Franse president Emmanuel Macron – trok hij de Verenigde Staten in mei terug uit de internationale overeenkomst met Iran. Die is erop gericht de nucleaire activiteiten van Iran te beperken, en werkt volgens de internationale atoomwaakhond IAEA naar behoren. Maar dat kan Trump niet schelen: hij vindt het ‘de slechtste deal’ ooit.

De verhoudingen werden misschien wel het treffendst uitgedrukt op een foto die (door het team van Merkel) werd verspreid na de G7-top in juni in Canada. We zien alle leiders over een tafel gebogen, Merkel vooraan, zo te zien hard inpratend op Trump die er weerspannig en afwerend bij zit. We weten ook hoe het daar afliep: in het vliegtuig naar huis trok Trump zijn handtekening onder de gezamenlijke slotverklaring terug.

Disruptie

Het is, weten we na twee jaar, de favoriete manier van politiek bedrijven van Donald Trump: disruptie. Alles waar de rest van de wereld van op aan dacht te kunnen met de Amerikanen, is voorbij. Amerika is niet meer de grootmacht die zijn leidende rol bestendigt door zijn bondgenoten te beschermen, door met ze te overleggen, door onvoorwaardelijk voor hun veiligheid in te staan. Trump gebruikt de sterke positie van de VS om zijn zin te krijgen – in alle confrontaties die hij aangaat speculeert hij erop dat de tegenpartij (bondgenoot of niet) als eerste zal buigen en concessies zal doen. Andere overwegingen lijken er bij Trump niet zoveel toe te doen, zeker niet langetermijnoverwegingen – ook al heeft zijn strategie tot nu toe weinig opgeleverd.

Het heeft óók wel iets verfrissends: als Trump troepen wil terugtrekken uit Syrië, dan kondigt hij dat gewoon aan – wat zijn adviseurs verder ook te melden hebben over de strategische belangen van de VS. En als hij vindt dat Amerika te veel betaalt aan de rest van de wereld, dan zet hij alle middelen in om anderen te laten betalen – desnoods door decennia-oude bondgenootschappen op de tocht te zetten, of door andere wilde stappen te zetten die iedereen hem afraadt.

Dat laatste is de rode draad van Trumps beslissingen dit jaar: bijna alles wat hij doorzette – van Iran tot de handelstarieven, van Noord-Korea tot Syrië en de stilgelegde Amerikaanse overheid – leverde hem een stroom van negatief deskundologencommentaar op. Zijn beoordeling van een situatie (Europa leunt te veel op de VS, de Chinezen zijn geen betrouwbare handelspartners, de VS hebben met hun militairen uiteindelijk niets te zoeken in het Midden-Oosten en Centraal-Azië) is soms niet eens zo omstreden, het is vooral zijn brute en solistische manier van opereren die op weerstand stuit.

Ook in eigen kring. Trump verloor dit jaar bijna al zijn belangrijke ministers en adviseurs, omdat hij zich niets gelegen liet liggen aan hun oordeel. Ook in Het Witte Huis zijn inmiddels nauwelijks nog ‘volwassenen’ over om de president tegen te houden mocht hij een overhaaste, écht slechte beslissing willen nemen. Zo ontstaat steeds meer het beeld van een president unhinged – een man die opgesloten zit in een ivoren toren, geen tegengeluid accepteert, en in zijn dooie eentje verstrekkende beslissingen neemt die hij met de wereld deelt via Twitter.

Leugens

Via datzelfde medium morrelt hij intussen en passant aan de fundamenten van de Amerikaanse rechtsstaat, onder meer door een constante stroom leugens op zijn volgers af te vuren, en de instantie die daarover klaarheid schept, de onafhankelijke pers, consequent voor ‘nepnieuws-media’ uit te maken. Ook andere pijlers van de rechtsstaat zijn niet veilig. Rechters noemt Trump ‘Democratisch’ of ‘Republikeins’, uitspraken die hem niet bevallen accepteert hij niet, het onafhankelijke onderzoek van Robert Mueller naar zijn connecties met Rusland doet hij af als een ‘heksenjacht’. En dan is er nog het voortdurend stimuleren van scheidslijnen in de samenleving, en het inhakken op kwetsbare groepen – migranten voorop. Vreemdelingenhaat, racisme en ook antisemitisme tieren welig in de VS van Trump, en meer in de openbaarheid dan in lange tijd.

En ja, Trump is geen op zichzelf staand geval, geen storm die vier, hoogstens acht jaar duurt, waarna we allemaal weer over kunnen gaan tot de orde van de dag. Zijn opvatting van democratie als een systeem waarin meerderheden de overwinning opeisen, minderheden de zondebok vormen, macht alles bepaalt, en de eigen natie heilig is, grijpt overal in de wereld om zich heen. Je zou bijna vergeten dat het soms ook de andere kant op kan gaan, zoals in Ethiopië, waar een hervormer aan de macht kwam.

Maar meest komen toch ‘sterke mannen’ met makkelijke oplossingen bovendrijven – niet alleen in autocratische, gemankeerde democratieën als Rusland of Turkije, maar ook in landen waar de democratie redelijk geworteld is (leek). Dit jaar voegde Brazilië zich in dat lijstje met de verkiezing van Jair Bolsonaro tot president; een racistische, seksistische homofoob die met geweld flirt. En met een grote meerderheid werd verkozen.

Ook in Europa zijn politici van deze snit populair. In Italië trad in 2018 voor het eerst in naoorlogs West-Europa een geheel uit populisten bestaande regering aan – migranten moeten het in dat land sindsdien van bovenaf ontgelden. En in verschillende Oost-Europese landen wordt niet alleen in de praktijk getornd aan de onafhankelijke pers en rechterlijke macht, maar gebeurt dat in een sfeer waarin de autoriteiten migranten zwart maken en waarin vanuit de hoogste kringen (gecodeerd) antisemitisme weer en vogue is. Kijk maar hoe de Hongaarse regering tekeergaat tegen de Amerikaanse (Joodse) filantroop George Soros.

De Europese Unie, ooit opgericht om al deze tendensen de kop in te drukken, lijkt intussen vrijwel machteloos te staan tegenover de nieuwe wind die waait. De Europese voorvechters van de liberale democratie staan in eigen land onder grote druk. Emmanuel Macron bleek niet opgewassen tegen een groep luidruchtige demonstranten in gele hesjes, en worstelt met een immense impopulariteit. Theresa May is (net als Brussel trouwens) vooral bezig met brexit, in feite een populistische opstand onder Britten. En Merkel is op weg naar de uitgang.

Geen luwte

Het stormt dus niet alleen in Amerika – eigenlijk is er vrijwel nergens luwte of ontspanning te bekennen. Is dat een gevaar voor de liberale wereldorde? Of zelfs voor de wereld als zodanig? Machtsverhoudingen verschuiven, zoveel is zeker, en de onzekerheid in het Westen geeft autocratische regimes in Rusland en China de wind in de rug.

Ondertussen zit de leider van de vrije wereld mokkend in zijn kantoor. Hij staat onder druk van juridische onderzoeken, is binnenslands vleugellam omdat hij zijn meerderheid in het Congres heeft verloren, én hij heeft al aangetoond dat hij impulsief kan handelen. Met explosieve dossiers als Iran en Korea op zijn bureau is dat toch bepaald geen geruststellende gedachte.

En wie kan hem tegenhouden? Merkel zal het niet zijn.

Bron: Trouw