Maarten Keulemans

‘Testen, testen, testen’, raadt de Wereldgezondheidsorganisatie aan als strategie tegen corona: kom te weten wie het virus heeft opgelopen, en zonder ze af. Maar in Nederland blijkt de machine toch een beetje vast te lopen. Waarom eigenlijk?

U zit ziek thuis en wilt weten of u corona heeft. Kan dat?
Nee. Coronatests zijn momenteel zo veel mogelijk voorbehouden aan zwaar zieke patiënten, van wie hulpverleners moeten weten of ze het coronavirus hebben, met het oog op hun behandeling. Gewone burgers met mildere klachten komen niet in aanmerking.

En ja, natuurlijk is dat vervelend, zegt Chantal Reusken, viroloog bij het RIVM. ‘Ik heb zelf ook keelpijn, ik ben ook benieuwd of ik het heb. Maar dit is niet het moment om uit nieuwsgierigheid een test te doen. Het systeem is al zwaar belast.’

De kans dat u corona heeft is overigens klein, omdat het ook griep- en verkoudheidsseizoen is. Bij enkele steekproeven in ziekenhuizen en bij huisartsen bleek dat 90 tot 98 procent van mensen met griepachtige klachten géén covid-19 had. ‘Er zijn nog steeds veel meer mensen die influenza hebben dan corona’, zegt Reusken.

Waarom de krapte?
Het grote probleem is niet een tekort aan machines of mensen, maar aan de spullen eromheen: chemicaliën en zaken als pipetpuntjes en rekjes voor celmonsters.

De Nederlandse testlaboratoria draaien grotendeels op machines van fabrikant Roche. Daarbij hoort onder meer een vloeistof die cellen openbreekt en het erfelijke materiaal van het virus vrijmaakt. Die ‘lysisbuffer’ begint op te raken, zegt Reusken.

‘Het komt allemaal maar mondjesmaat binnen. Als je de ene voorraad hebt aangevuld, lijkt het andere onderdeel weer moeilijk leverbaar’, zegt arts-microbioloog Ann Vossen (LUMC). Dat de problemen zich niet alleen beperken tot Roche, bleek wel toen diverse labs overschakelden op apparatuur van Qiagen, een andere fabrikant: ook daar ontstond prompt een tekort aan toebehoren.

Hadden we niet meer voorraden moeten inslaan?
‘Achteraf gezien wel’, zegt Vossen. ‘Maar we hadden echt niet verwacht dat het zo uit de hand zou lopen.’ In 2009 golfde er ook een pandemie over de wereld, van de (overigens uiteindelijk vrij onschadelijke) Mexicaanse griep. ‘Toen hebben we ook vele duizenden tests weggewerkt, en hadden we deze problemen niet’, zegt Vossen. ‘Maar dit coronavirus grijpt ongekend hard om zich heen.’

Daarbij speelt mee dat het virus wereldwijd toeslaat, zegt Reusken. ‘In het begin van de uitbraak is er veel voorraad naar China gegaan.’ En, dubbele pech: door de quarantainemaatregelen zijn diverse fabrieken van laboratoriumspullen stilgelegd.

De testcapaciteit van Nederland is, in vol bedrijf, zo’n 9.000 testen per dag, verdeeld over 34 laboratoria, zegt Reusken. ‘Maar dat is als er geen tekorten zijn.’ In Nederland zijn er tot dusver ongeveer 23 duizend tests afgenomen.

En wat nu?
Samen met het ministerie van VWS, het RIVM en de koepelorganisatie van de industrie Diagned heeft het ‘outbreak management team’ dat over de coronabestrijding gaat enkele taakgroepen opgetuigd om de laboratoriumcrisis het hoofd te bieden.

Een van de trucs is herverdeling. Zo probeert Vossens taakgroep de voorraden vloeistoffen en plastics op te vragen van bijvoorbeeld laboratoria die zich bezighouden met zaken zoals zaadveredeling of diergeneeskunde. Die wil men vervolgens in rantsoen over de diagnostische laboratoria verdelen. ‘We gaan heel vervelende dingen tegen onze collega’s zeggen’, zegt Vossen. ‘Jij moet je onderzoek maar even stilleggen. En: sorry, je krijgt niet meer dan dit.’

Daarnaast is er een taakgroep belast met de inkoop. In China komt de productiviteit weer op gang. ‘Het zou zomaar kunnen dat dan ook bepaalde onderdelen dan weer leverbaar zijn’, zegt Vossen.

En die vloeistoffen, kunnen wetenschappers die niet gewoon zelf maken?
Misschien wel. Het vrijmaken van erfelijk materiaal is iets wat zelfs in de keuken kan, met wat zout en afwasmiddel. Maar in het testlab werkt dat anders. De lysisbuffer van Roche is een uitgekiend mengsel waarvan de receptuur geheim is. Niettemin heeft Vossen ‘goede hoop’ dat Roche het recept vrijgeeft. ‘Dat zullen ze niet leuk vinden, maar nood breekt wet. We moeten allemaal wat inschikken.’

Ook kijkt Vossens taakgroep of men bepaalde onderdelen die men normaal wegwerpt niet alsnog kan hergebruiken. ‘Daarvoor proberen we nu reinigingsprocedures te ontwikkelen en te delen’, zegt Vossen.

Intussen test men zich in Noorwegen en Duitsland drie slagen in de rondte. Waarom kan het daar blijkbaar wél?
Dat is ‘de complexiteit van de markt’, zegt hoogleraar virologie Marion Koopmans, betrokken bij de Europese overleggen over de corona-aanpak. Zo heeft fabrikant Roche een eigen verdeling van de voorraden gemaakt over verschillende landen. Sommige landen kopen slim in, hebben meer voorraad of hebben het geluk dat ze toevallig een fabriek van testbenodigdheden op hun grondgebied hebben. ‘De gezamenlijkheid in Europa kan wel wat beter’, merkt Koopmans zuinigjes op.

Enfin, dan testen we onszelf wel. Er zijn toch allerlei zelftests verkrijgbaar?
Inderdaad is er ‘een jungle van tests’ ontstaan, zegt Reusken. ‘Maar het is moeilijk om het kaf van het koren te scheiden, en zelf testen raden we sowieso sterk af.’ Een test begint immers met het afnemen van wat cellen diep uit de keel- of mondholte, en dat is specialistenwerk. ‘Je moet goed schrapen en je moet het diep doen’, zegt Reusken. ‘Dat is niet iets wat je zelf even doet.’

Bovendien moet een test goed ‘specifiek’ zijn – het juiste coronavirus aantonen. Er gaan immers verschillende coronavirussen rond onder de mens, die ook verkoudheidsachtige klachten geven. Oppassen dus dat een test niet aanslaat op het verkeerde coronavirus.

Kan ik ook testen of ik het al heb gehad?
In theorie wel. Dat gaat dan niet met een wattenstaafje in de neus of keel, maar met een bloedtest. Wie het virus heeft gehad, maakt immers immuuncellen aan die zich het virus ‘herinneren’. En die zijn aan te tonen in het bloed. Maar ook dat is specialistenwerk, en een betrouwbare test voor niet-wetenschappelijke toepassingen is er nog niet.

Een bloedtest gebruiken om het coronavirus aan te tonen bij een zieke patiënt heeft overigens weinig zin, waarschuwt Koopmans. ‘Dat werkt hooguit bij heel ernstig zieke patiënten.’ Bij veruit de meeste andere patiënten duurt het weken voordat de immuniteit is af te lezen in het bloed, blijkt uit de eerste resultaten van Rotterdams onderzoek.

Mooi is dat. Wanneer kunnen we ons weer gewoon laten testen?
‘Geen idee’, zegt Vossen. ‘Ik hoop dat onze capaciteitsproblemen over één of twee maanden verminderen. Maar ik moet er wel bij zeggen: ik ben altijd erg optimistisch.’

Hoe werkt een test eigenlijk?
Bij een coronatest schraapt men wat materiaal weg diep uit de keel- of de neusholte, in de veronderstelling dat er ook virusdeeltjes bij zitten. Bij patiënten die slijm ophoesten, kan het ook met wat van dit ‘sputum’.

Eenmaal in het lab zuivert men het materiaal, breekt men de cellen chemisch open, en stopt men het geheel in een machine die erfelijk materiaal (het virus heeft een vorm genaamd ‘RNA’) kan aflezen. Daarbij herkent men het nieuwe coronavirus aan een reeks chemische ‘letters’ die hem onderscheiden van andere virussen, als een soort streepjescode.

Hoewel de techniek zelf zeer betrouwbaar is, kan het een enkele keer voorkomen dat een patiënt ‘negatief’ test (virusvrij), terwijl hij of zij het coronavirus toch heeft of heeft gehad. In de regel komt dat doordat men het virus niet ‘oppikte’ in het keel- of neusmonster. ‘Bijvoorbeeld als je te vroeg of te laat bent met het afnemen’, zegt Reusken. ‘Een keel blijft niet tot in lengte der dagen virus afgeven.’

LEES MEER

Wereldwijd werken wetenschappers koortsachtig aan een oplossing voor de coronacrisis. Dit zijn de meest beloftevolle kandidaten voor een vaccin of behandeling van het virus.

Nu het nieuwe coronavirus steeds verder om zich heen grijpt, groeit de roep om sociale contacten massaal terug te schroeven. Een simpel model laat zien hoe een beetje afstand een wereld van verschil maakt.

Bron: Volkskrant